102
ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਵੀ ਪ੍ਰਨਾਲਾ ਉੱਥੇ ਦਾ ਉੱਥੇ ਸੀ ।
ਕਾਲੀਏ ਦੇ ਵਕੀਲ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਆਇਆ ਸੀ । ਉਹ ਕਾਲੀਏ ਦਾ ਵਕੀਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੀ ਇਸ ਬੇਰੁੱਖੀ ਨੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸੱਤੀਂ ਕਪੜੀਂ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ।
ਜੇ ਉਸਨੇ ਕਾਲੀਏ ਦੀ ਪੈਰਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸੂਚਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਅਦਾਲਤ ਕੋਈ ਹੋਰ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰਦੀ । ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਭੱਜਣਾ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਕੁਤਾਹੀ ਸੀ ।
"ਹੁਣ ਉਹ ਕਾਲੀਏ ਦਾ ਵਕੀਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ?" ਆਪਣਾ ਪੱਖ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਇਆ ਗਿਆ । ਹਾਜ਼ਰੀ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਰਦਲੀ ਹੱਥ ਸੁਨੇਹਾ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਘੰਟੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਵਕੀਲ ਦੀ ਥਾਂ ਉਸਦਾ ਮੁਨਸ਼ੀ ਆ ਗਿਆ । ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵੱਡੇ ਜੱਜ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਕਤਲ ਕੇਸ ਕਰਵਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਗਵਾਹੀ ਦੁਪਹਿਰ ਤਕ ਚੱਲਣੀ ਸੀ । ਉਹ ਬਾਅਦ-ਦੁਪਹਿਰ ਪੇਸ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਾਲੀਏ ਦਾ ਵਕੀਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਾਲੀਏ ਦੀ ਕਾਲਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਉਡੀਕਣਾ ਫਜ਼ੂਲ ਸੀ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪਾਰਾ ਹੋਰ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ । ਉਹ ਮੁਨਸ਼ੀ ਨੂੰ ਭੱਜ ਭੱਜ ਪੈਣ ਲੱਗਾ ।
"ਇਸ ਗਰੀਬ 'ਤੇ ਗੁੱਸਾ ਨਾ ਉਤਾਰੋ । ਉਸਨੇ ਜੋ ਆਖਿਆ, ਇਸਨੇ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਮੁਫ਼ਤ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਮਗਜ਼-ਖਪਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ? ਤਾਰੀਖ਼ ਪਾਉ, ਵਿਹਲੇ ਹੋਈਏ ।"
ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਵਿਅੰਗ ਕੱਸਿਆ ।
"ਤਾਰੀਖ਼ ਨਹੀਂ ਪੈਣੀ । ਗਵਾਹ ਲਿਖੇ ਜਾਣਗੇ । ਕਾਲੀਏ ਨੂੰ ਜਿਰ੍ਹਾ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪਿੱਛੋਂ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ ।"
ਜੱਜ ਦਾ ਪਾਰਾ ਠੰਡਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਿਹਾ । ਨੰਦ ਲਾਲ ਦੇ ਕਟਾਕਸ਼ ਦੀ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
"ਜਨਾਬ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ । ਮੁਲਜ਼ਮ ਦੇ ਵਕੀਲ ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਗਵਾਹ ਭੁਗਤਾ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਵੋਗੇ?" ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਵਕੀਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਉਹ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਤਰਕਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲਾ ਤੀਰ ਛੱਧਡਿਆ ।
"ਇਕ ਮੁਲਜ਼ਮ ਦਾ ਜੇ ਵਕੀਲ ਹਾਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਫੇਰ ਕੀ ਹੋਇਆ? ਛੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲ ਤਾਂ ਹਾਜ਼ਰ ਹਨ । ਸਤਵੇਂ ਮੁਲਜ਼ਮ ਨਾਲ ਕੋਈ ਧੱਕਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ।"
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਠੀਕ ਠਹਿਰਾਉਂਦਿਆਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਣ ਦਿੱਤਾ ।
"ਨਿਯਮ ਨਿਯਮ ਹਨ । ਇਕ ਦੋਸ਼ੀ ਦਾ ਪੱਖ ਪੂਰਣ ਦੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ? ਇਕ ਮੁਲਜ਼ਮ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਦੂਸਰੇ ਲਈ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਮੇਰੀ ਰਾਏ ਹੈ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।"
ਚੌਧਰੀ ਆਪਣੇ ਨੁਕਤੇ 'ਤੇ ਅੜਨ ਲੱਗਾ ।
"ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿਓ । ਤਾਰੀਖ਼ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਦੋ ਕੀਮਤੀ ਦਿਨ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਮੈਂ ਇਹ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।"
"ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਵਕੀਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ । ਪਹਿਲਾਂ ਛੇ ਵਕੀਲ ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਹਾਜ਼ਰ ਆਏ, ਫੇਰ ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ । ਹੁਣ ਆਖੋਗੇ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਆਉਣਾ । ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਤਾਰੀਖ਼ ਪਾ ਦੇਵੋਗੇ । ਸਾਡਾ ਸਮਾਂ, ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ?"
ਚੌਧਰੀ ਦੇ ਚੜ੍ਹਦੇ ਤੇਵਰਾਂ ਅੱਗੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਕੋਲ ਝੁਕਣ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਨਿਯਮ ਚੌਧਰੀ ਵਾਲੀ ਬੋਲੀ ਬੋਲਦੇ ਸਨ । ਕਾਰਵਾਈ ਵਕੀਲ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ । ਮੁਲਜ਼ਮ ਵਕੀਲ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਰਕਾਰੀ ਖ਼ਰਚੇ 'ਤੇ ਵਕੀਲ ਕਰਕੇ ਦੇਵੋ । ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਝਿਜਕਣ ਲੱਗਾ ।
"ਜਿਵੇਂ ਤੁਹਾਡੀ ਮਰਜ਼ੀ ! ਤੁਸੀਂ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਆ ਜਾਣਾ । ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਊਂਠ ਕਿਸ ਕਰਵਟ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ।"
ਠੰਡੇ ਪਏ ਜੱਜ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਕਾਰਵਾਈ ਟਾਲੀ । ਬਾਅਦ-ਦੁਪਹਿਰ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜੱਜ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਨਾ ਕੀਤੀ ।
"ਤੁਹਾਡੇ ਸਾਇਲ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਪ੍ਰਤੀ ਕੁਝ ਇਖਲਾਕੀ ਫਰਜ਼ ਵੀ ਹਨ । ਪੈਸਾ ਸਭ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।"
ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲੱਗਾ ।
"ਪੈਸੇ ਦਾ ਸਵਾਲ ਕਿਥੇ ਹੈ ਜਨਾਬ ? ਮੈਂ ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਸ ਤੋਂ ਇਕ ਕੌਡੀ ਨਹੀਂ ਲਈ ।"
"ਫੇਰ ਹੋਰ ਕੀ ਸਮੱਧਸਿਆ ਹੈ?"
"ਕੋਈ ਸਮੱਧਸਿਆ ਨਹੀਂ । ਮੈਂ ਕਦੇ ਇਸ ਦਾ ਵਕੀਲ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ । ਇਕ ਵਾਰ ਕੋਈ ਇਸ ਵੱਲੋਂ ਮੈਨੂੰ ਵਕੀਲ ਕਰਨ ਆਇਆ ਸੀ । ਮੈਥੋਂ ਫ਼ੀਸ ਪੁੱਛ ਕੇ ਮੁੜ ਗਿਆ । ਅੱਜ ਤਕ ਵਾਪਿਸ ਨਹੀਂ ਆਇਆ । ਦੱਧਸੋ ਮੈਂ ਇਸਦਾ ਵਕੀਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣ ਗਿਆ?"
"ਤੁਹਾਡੀ ਇਸ ਕੇਸ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗ ਰਹੀ ਹੈ?"
"ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹਾਂ? ਜਨਾਬ ਕੋਲ ਕਈ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਪੈ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ । ਦੱਧਸੋ ਮੈਂ ਕਿਸ ਪੇਸ਼ੀ 'ਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ ਹਾਂ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਪਾ ਲਈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੂਜੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨੇ ਪਾ ਲਈ ।"
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ । ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਕਦੇ ਵੀ ਉਸ ਅੱਗੇ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ । ਪਿਛਲੇ ਹੁਕਮਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਉਸਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਗ ਰਹੀ ਸੀ ।
"ਤੁਸੀਂ ਹੁਣ ਇਸਦੇ ਵਕੀਲ ਬਣ ਜਾਓ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਇਸਦਾ ਵਕੀਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ।"
ਛਿੱਥਾ ਪੈਂਦੇ ਜੱਜ ਨੇ ਪੈਂਤਰਾ ਬਦਲਿਆ ।
"ਇਹ ਮੁਕੱਦਮਾ ਬਹੁਤ ਮਿਹਨਤ ਮੰਗਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਿਹਨਤ ਜਿੰਨੀ ਫ਼ੀਸ ਨਹੀਂ ਦੇਣੀ ।"
"ਦਿਵਾ ਦੇਵਾਂਗੇ । ਦੱਧਸੋ ਕਿੰਨੀ ਫ਼ੀਸ ਹੈ ਤੁਹਾਡੀ?"
"ਮੈਂ ਸੀਨੀਅਰ ਐਡਵੋਕੇਟ ਹਾਂ । ਮੇਰੀ ਫ਼ੀਸ ਲੱਖਾਂ ਵਿਚ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਪਚਵੰਜਾ ਹਜ਼ਾਰ ਲੈ ਲਵਾਂਗਾ ।"
"ਮੈਂ ਇੰਨੀ ਫ਼ੀਸ ਦੀ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਸਦਾ ਵਕੀਲ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ । ਅੱਜ ਇਕ ਗਵਾਹ ਲਿਖ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਵਿਚਾਰੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਫਾਰਗ ਕਰ ਦਿਓ । ਬਾਕੀ ਕੱਲ੍ਹ ਲਿਖ ਲਵਾਂਗੇ ।"
"ਹੁਣੇ? ਕਤਲ, ਡਕੈਤੀ ਦੇ ਕੇਸ ਵਿਚ ਝੱਟਪੱਟ ਜਿਰ੍ਹਾ? ਮੈਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦਾ ਲਾਲਚ ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ ! ਮੁਕੱਦਮਾ ਦੇਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਕਤ ਵੀ ਦੇਵੋ । ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਸਾਇਲ ਨਾਲ ਇਨਸਾਫ਼ ਵੀ ਕਰ ਸਕਾਂ ।"
"ਛੇ ਵਕੀਲ ਹੋਰ ਹਨ । ਤੁਹਾਡੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਜ਼ਾਬਤਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਹੈ ।"
"ਮੈਂ ਜ਼ਾਬਤਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵਕੀਲ ਨਹੀਂ ਹਾਂ । ਮੁਕੱਦਮਾ ਫੜ ਲਿਆ ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰਾਂਗਾ । ਹਾਲ ਦੀ ਘੜੀ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਇਸ ਕੇਸ ਦਾ ਇਕ ਵਰਕਾ ਵੀ ਨਹੀਂ । ਮਿਸਲ ਲਵਾਂਗਾ । ਸਾਇਲ ਤੋਂ ਪੁੱਛ-ਗਿੱਛ ਕਰਾਂਗਾ । ਆਪਣੇ ਨੋਟਸ ਤਿਆਰ ਕਰਾਂਗਾ । ਫੇਰ ਜਿਰ੍ਹਾ ਹੋ ਸਕੇਗੀ । ਜ਼ਾਬਤਾ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਨਵੇਂ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਖੜਾ ਕਰ ਦਿਓ । ਨਾਲੇ ਉਸਦਾ ਜੇਬ ਖ਼ਰਚ ਨਿਕਲ ਜਾਏਗਾ ।"
ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਦਾ ਵਕੀਲ ਬਣਨ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖੀ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਸਮੱਧਸਿਆ ਜਿਉਂ ਦੀ ਤਿਉਂ ਕਾਇਮ ਸੀ । ਉਹ ਗਵਾਹੀ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਸਾਰੇ ਵਕੀਲ ਕੇਸ ਲਟਕਾਉਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਕਰਕੇ ਆਏ ਸਨ ।
"ਕੱਲ੍ਹ ਬਾਰੇ ਕੀ ਵਿਚਾਰ ਹੈ?"
"ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਲੱਗਾ ਹੈ । ਮਿੰਟ ਦੀ ਵਿਹਲ ਨਹੀਂ ।" ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਦੇਖ ਕੇ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਜਬੂਰੀ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ ।
"ਗਵਾਹਾਂ ਦਾ ਚੀਫ਼ ਲਿਖ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਜਿਰ੍ਹਾ ਕੱਲ੍ਹ ਕਰ ਲੈਣਾ । ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਤਾਂ ਪਵੇ । ਮੇਰਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਗਿਆ ।"
"ਜਨਾਬ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਬਾਰੇ ਕੱਖ ਨਹੀਂ ਪਤਾ । ਵਕੀਲ 'ਚੀਫ਼' ਸਮੇਂ ਵੀ ਤਿਆਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।"
ਵਕੀਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਰਾਂ 'ਤੇ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਪੈਣ ਦੇ ਰਹੇ । ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਾਲੀਏ ਦਾ ਵਕੀਲ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ । ਫ਼ੀਸ
ਪੰਕਜ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਆਈ ਫ਼ੀਸ ਦਾ ਮੁੱਲ ਉਤਾਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਵੇਰੇ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਹਦਾਇਤ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਅੱਜ ਗਵਾਹ ਨਹੀਂ ਭੁਗਤਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ।
ਜੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਜੱਜ ਸੀ ਤਾਂ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਵੀ ਨਾਮਵਰ ਵਕੀਲ ਸੀ । ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਜੱਜ ਉਸਨੂੰ ਮਾਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਸਕਦਾ । ਬੜੀ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਕੁਲਦੀਪ ਸਿੰਘ ਜੱਜ ਦੀ ਹਰ ਤਜਵੀਜ਼ ਰੱਦ ਕਰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਭਾਂਪ ਗਿਆ । ਸਾਰੇ ਵਕੀਲ ਇਕੋ ਥੈਲੀ ਦੇ ਚੱਧਟੇ-ਵੱਧਟੇ ਸਨ । ਡੱਡੂਆਂ ਵਾਂਗ ਸਾਰੇ ਇਕੋ ਰਾਗ ਅਲਾਪ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਭਿਮਨੀਉਂ ਵਾਂਗ ਉਸਨੂੰ ਚੱਕਰਵਿਯੂ ਵਿਚ ਫਸਾ ਲਿਆ ਸੀ ।
ਗਵਾਹੀ ਟਾਲਣ ਤੋਂ ਸਿਵਾ ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
"ਚੱਲੋ ਅਗਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਦੇਖੋ ਕਿਹੜੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਬੈਠਦੀ ਹੈ?'
ਸਾਰੇ ਵਕੀਲ ਆਪਣੀਆਂ-ਆਪਣੀਆਂ ਡਾਇਰੀਆਂ ਫਰੋਲਣ ਲੱਗੇ ।
"ਪੰਜ ਤਾਰੀਖ ! ਠੀਕ ਹੈ ?"
"ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ ! ਇਹ ਸਾਰਾ ਮਹੀਨਾ ਤਾਂ ਬੁੱਕ ਹੈ ।" ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ ਜੱਜ ਅੱਗੇ ਰੱਖ ਕੇ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਮਜਬੂਰੀ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕੀਤੀ ।
"ਸਾਰੇ ਗਵਾਹ ਆਏ ਬੈਠੇ ਹਨ । ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ । ਮੈਂ ਵੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹਾਂ । ਅੱਠ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੇਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਪੈਣੀ ।"
"ਕਿਉਂ ਜਨਾਬ ਇਸ ਕੇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਦਿਲਚਸਪੀ ਹੈ ? ਬੜੀ ਜਲਦੀ ਨਬੇੜਨ 'ਤੇ ਲਗੇ ਹੋਏ ਹੋ?"
ਜਦੋਂ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਇਕ ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੇਸ਼ੀ ਦਿੰਦਾ ਨਜ਼ਰ ਨਾ ਆਇਆ ਤਾਂ ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ।
"ਕੀ ਮਤਲਬ ?"
"ਜਨਾਬ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜੇ ਅਜਿਹੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੇ ਜਿਹੜੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਟਕ ਰਹੇ ਨੇ । ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਬੇੜੋ । ਜਨਾਬ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੇਸਾਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦੇ ਰਹੇ । ਇਸ ਕੇਸ ਵਿਚ ਹਾਲੇ ਪਹਿਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ਹੈ । ਜਨਾਬ ਬਹੁਤ ਕਾਹਲੇ ਪੈਣ ਲਗ ਪਏ । ਮੈਂ ਤਾਂ ਪੁੱਧਛਿਆ ਹੈ?"
ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ ਜੱਜ ਦਾ ਆਤਮ-ਬਲ ਡੇਗਣ ਲਈ ਵਕੀਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਆਸ਼ੇ ਨਾਲ ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਵੱਲ ਦੂਜਾ ਤੀਰ ਛੱਧਡਿਆ ।
ਲਿਆਕਤ ਵਿਚ ਚੌਧਰੀ ਦਰਮਿਆਨੇ ਵਕੀਲਾਂ ਵਿਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਆਪਣੇ ਅੱਖੜ ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਹੱਡ 'ਤੇ ਮਾਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਕਾਰਨ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਖੁੱਸ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੂੰਹ-ਫੱਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਜੱਜ ਉਸ ਨਾਲ ਖੁੰਦਕ ਖਾਣ ਲੱਗਦੇ ਸਨ । ਮੁਕੱਦਮੇ ਉਸ ਦੇ ਉਲਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਮਾਇਆ ਨਗਰ ਦੇ ਸਾਇਲ ਵਕੀਲ ਦੇ ਹਰ ਗੁਣ ਔਗੁਣ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਪੰਗੇਬਾਜ ਵਕੀਲ ਕੋਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੇ ਕੇਸ ਦਾ ਭੱਠਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਬੈਠਾਉਣਾ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਸਾਇਲਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸੁੰਘੜ ਗਿਆ । ਹੁਣ ਉਸ ਕੋਲ ਉਹੋ ਸਾਇਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਜੱਜ ਨਾਲ ਆਢਾ ਲਾਉਣਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਵਕਾਲਤ-ਨਾਮਾ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਜੱਜ ਸਮਝ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸਾਇਲ ਦਾ ਮੂਡ ਭਾਂਪ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਸਮਝ ਗਿਆ ।
ਚੌਧਰੀ ਨੇ ਕਟਾਕਸ਼ ਭਾਵੇਂ ਮੰਦ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਗ਼ਲਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਾ ਪੜਚੋਲ ਕੀਤੀ । ਸੱਚਮੁੱਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੇ ਫਰਜ਼ ਤੋਂ ਭਟਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਝੁਕਾਅ ਮੁਦੱਈਆਂ ਵੱਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਜੱਜ ਸੀ ।
ਜੱਜ ਭਾਵੁਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਉਸਨੂੰ ਮਨ ਤਕੜਾ ਕਰਕੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੁੱਲ ਨੂੰ ਸੋਧਿਆ ।
"ਦੱਧਸੋ ਤੁਸੀਂ ਕਦੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ? ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਾਂ ਇਸ ਕੇਸ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਜਦੋਂ ਗਵਾਹ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਭੁਗਤ-ਭੁਗਤ ਥੱਕ ਗਏ ਅਤੇ ਕਚਹਿਰੀ ਆਉਣੋਂ ਹਟ ਗਏ ਉਦੋਂ ਆਪਾਂ ਇਸ ਕੇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ ।"
ਬੁਝੇ ਮਨ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਬੁੜਬੜਾਉਣ ਲੱਗਾ ।
"ਮੈਂ ਅਗਲੇ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਵੀਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਹਲਾ ਹਾਂ ।"
"ਮਤਲਬ ਡੇਢ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਤਾਰੀਖ਼ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।"
"ਜੀ ਜਨਾਬ !"
"ਠੀਕ ਹੈ ! ਤੇਈ ਅਤੇ ਚੌਵੀ ਨੂੰ ਆਵੋ ।"
ਆਖ ਕੇ ਖਿਝੇ ਜੱਜ ਨੇ ਮਿਸਲ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੀ ।
ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਚੌਧਰੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਦੀ ਵਧਾਈ ਦਿੱਤੀ ।
"ਦੇਖੀ ਮੇਰੀ ਚਾਲ ! ਅਸੀਂ ਸੱਤ ਮੁਲਜ਼ਮ ਹਾਂ । ਇਹ ਚਾਲ ਸੱਤ ਵਾਰ ਵੱਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।"
"ਘਬਰਾਓ ਨਹੀਂ । ਮੇਰੀ ਅਗਲੀ ਚਾਲ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੋਏਗੀ । ਜੱਜ ਦੇ ਹੱਥ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਬੱਝ ਜਾਣਗੇ ।"
ਪੰਕਜ ਨੂੰ ਰਾਹਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ।
ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਪਹਲੀ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਬੋਲ ਪੁਗਾਏ ਸਨ ।
103
ਪਹਿਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ਇਕੱਲੀ ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਗਵਾਹੀ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਅੱਜ ਤਕ ਉਹ ਤਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ ।
ਇਸ ਵਾਰ ਨੇਹਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵੇਦ ਦੀ ਵਾਰੀ ਸੀ ।
ਬਿਆਨ ਯਾਦ ਕਰਦਾ-ਕਰਦਾ ਵੇਦ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਇੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਧਸ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕਮਲ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਇੰਨਾਂ ਦੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸ਼ਾਇਦ ਇੰਝ ਨਸ਼ੇ ਅਤੇ ਨੀਂਦ ਦੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਕਾਰਨ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਇੰਝ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਮਲ ਅੱਜ ਮੋਇਆ ਸੀ ।
ਵੇਦ ਨੇ ਘਰੋਂ ਨਿਕਲਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਦਿਨ ਰਾਤ ਕਮਲ ਦੇ ਕਿੱਧਸੇ ਛੇੜੀ ਰੱਖਣ ਲੱਗਾ । ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਨੀਲਮ ਨਾਲ ਉਸਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ । ਪਹਿਲਾਂ ਆਪ ਰੋ ਪੈਂਦਾ । ਫੇਰ ਨੀਲਮ ਨੂੰ ਰੁਆ ਦਿੰਦਾ । ਉਸਨੇ ਖਾਣਾ ਪੀਣਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ । ਕਈ ਕਈ ਦਿਨ ਨਹਾਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮੈਲੇ ਕਪੜੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਦਲਦਾ । ਦਵਾਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੈਂਦਾ । ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਮੈਂ ਠੀਕ ਹੋ ਕੇ ਕੀ ਲੈਣਾ ਹੈ !
ਮਾਂ ਬਾਪ ਦੀ ਮੰਦੀ ਹਾਲਤ ਤੋਂ ਨੇਹਾ ਅਛੂਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਦੇ ਉਹ ਮਾਂ ਦੀ ਕੁਛੜ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗਦੀ ਕਦੇ ਬਾਪ ਦੇ ਗਲ ਲੱਗ ਕੇ ।
ਪਿਛਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ਉਪਰ ਨੇਹਾ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਲਾਤਕਾਰ ਦੇ ਇਕ ਕੇਸ ਵਿਚ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਆਈ ਇਕ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ ।
ਪੰਦਰਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਅਣਭੋਲ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸਰੂਤੀ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਚਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਗ਼ਲਤੀ ਕਰ ਬੈਠੀ ਸੀ । ਅੱਲੜ੍ਹ ਉਮਰ ਨੇ ਇਕ ਗਲਤੀ ਹੋਰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀ । ਮੁੰਡੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਉਹ ਘਰੋਂ ਭੱਜ ਗਈ ।
ਡਾਢੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਨੇ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ । ਦਸਾਂ ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਬੋਚ ਲਿਆ ।
ਪੁਲਿਸ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਝੂਠੇ ਬਿਆਨ ਦਿਵਾ ਕੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਦਾ ਪਰਚਾ ਕਟਵਾ ਦਿੱਤਾ ।
ਸਰੂਤੀ ਨੂੰ ਕਲਕੱਤੇ ਵਿਆਹ ਦਿੱਤਾ । ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਕਾਲੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਇੰਨੀ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚੇਗੀ ।
ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਕਾਮਯਾਬੀ ਮਿਲਦੀ ਰਹੀ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਲੰਘਦੀ ਰਹੀ । ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਸਰੂਤੀ ਦੀ ਗੋਦ ਭਰ ਗਈ ।
ਫੇਰ ਕਾਲੇ ਬੱਦਲ ਸਿਰ 'ਤੇ ਮੰਡਰਾਉਣ ਲਗੇ । ਕੇਸ ਦੇ ਪੁਰਾਣਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਖਿਚਾਈ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਗਵਾਹ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਦੁਹਾਈ ਪੈਣ ਲੱਗੀ ।
ਡਰੀ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਕੁੜੀ ਦਾ ਖੁਰਾ ਖੋਜ ਲਿਆ ।
ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਮਿੰਨਤ ਕੀਤੀ । ਉਹ ਆਪ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਕਚਹਿਰੀ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਗੇ । ਜ਼ਮਾਨਤ ਜੁਰਮਾਨੇ ਲੈ ਕੇ ਮਸਾਂ ਪੁਲਿਸ ਕਲਕੱਤੇ ਜਾਣੋਂ ਹਟੀ ।
ਆਨੇ-ਬਹਾਨੇ ਸਰੂਤੀ ਨੂੰ ਪੇਕੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ । ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਪਹਿਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ਵਕੀਲਾਂ ਦੀ ਹੜਤਾਲ ਹੋ ਗਈ । ਦੂਜੀ ਪੇਸ਼ੀ ਜੱਜ ਛੁੱਟੀ ਤੁਰ ਗਿਆ ।
ਤੀਜੀ ਪੇਸ਼ੀ ਬਿੱਲੀ ਬੋਰੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਗਈ । ਸਹੁਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ੱਕ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਆਏ ਮਹੀਨੇ ਬਹੂ ਪੇਕੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਖ਼ੈਰ ਨਹੀਂ । ਤੀਜੀ ਵਾਰ ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ ।
ਪ੍ਰਛਾਵੇਂ ਵਾਂਗ ਸਰੂਤੀ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਲੱਗ ਗਿਆ ।
ਚੋਰੀ ਫੜੀ ਗਈ । ਪ੍ਰਾਹੁਣਾ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਪੇਕੇ ਬਿਠਾ ਗਿਆ । ਠੀਕ ਸੀ, ਉਹ ਗਰੀਬ ਸੀ । ਉਮਰ ਵੀ ਵੱਡੀ ਸੀ । ਪਰ ਘਰ ਇੱਜ਼ਤਦਾਰ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘਰੋਂ ਭੱਜੀ ਬਹੂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੀਦੀ ।
ਸਰੂਤੀ ਨੇਹਾ ਕੋਲ ਬੈਠੀ ਰੋਂਦੀ ਰਹੀ ਸੀ । ਨਾ ਉਹ ਘਰ ਦੀ ਰਹੀ ਸੀ, ਨਾ ਘਾਟ ਦੀ ।
ਸਰੂਤੀ ਦੇ ਦੁੱਖੜੇ ਯਾਦ ਕਰ-ਕਰ ਨੇਹਾ ਰੋਣ ਲੱਗਦੀ ਸੀ । ਸਰੂਤੀ ਖ਼ੁਦ ਘਰੋਂ ਭੱਜੀ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਗ਼ਲਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਨੇਹਾ ਨਾਲ ਤਾਂ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਨੇਹਾ ਕਿਸ ਕਸੂਰ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਭੁਗਤੇਗੀ? ਉਸਦਾ ਪਤੀ ਕਦੇ ਉਸਨੂੰ ਦਿਲੋਂ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇਗਾ ।
ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦਰਾਣੀਆਂ ਜੇਠਾਣੀਆਂ ਉਸਨੂੰ ਮਿਹਣੇ ਮਾਰਨਗੀਆਂ । ਵੱਡੇ ਹੋ ਕੇ ਬੱਚੇ ਉਸਨੂੰ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਨਗੇ । ਇਹ ਕਲੰਕ ਮੜ੍ਹੀਆਂ ਤਕ ਉਸਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕਰੇਗਾ ।
ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੇਹਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦੇ ਦੇ ਥੱਕ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਾ ਅਸਰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਰਾਮ ਨਾਥ ਦੇ ਘਰੋਂ ਜਾਂਦੇ ਹੀ ਉਦਾਸੀ ਉਸਨੂੰ ਆ ਘੇਰਦੀ ਸੀ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਧਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਹੱਲ ਸੀ । ਗਵਾਹੀ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਭੁਗਤਾਈ ਜਾਵੇ ।
ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵੀ ਵਿਹਲ ਮਿਲਦੀ ਉਹ ਮਾਇਆ ਨਗਰ ਵਾਲੀ ਬੱਸ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ । ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇ ਸਰ੍ਹਾਣੇ ਬੈਠ ਕੇ ਦੁਖੜੇ ਰੋਣ ਲੱਗਦਾ ।
"ਆਪਾਂ ਪਿਛਲੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ 'ਤੇ ਗਵਾਹ ਭਗਤਾਉਣ ਦਾ ਹਰ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਵਕੀਲ ਮਕਾਰੀ ਕਰ ਗਏ । ਆਪਾਂ ਕੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਾਂ?"
ਪ੍ਰਧਾਨ ਰਾਮ ਨਾਥ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਸਮਝਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਅੱਗੇ ਉਹ ਬੇਵੱਸ ਸੀ ।
"ਜੱਜ ਕੋਲ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਕਰਕੇ ਦੇਖ ਲਓ ।"
"ਜੱਜ ਕੋਲ ਸਿਫਾਰਸ਼ ਤਾਂ ਕਰੀਏ ਜੇ ਉਹ ਗਵਾਹ ਟਾਲ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਗਵਾਹ ਲਿਖਣ ਲਈ ਅੱਡੀ ਚੋਟੀ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾਈ ਬੈਠਾ ਹੈ । ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਮੁਦੱਈਆਂ ਦੇ ਦੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਕੀ ਆਖਾਂਗੇ?"
ਵਕੀਲਾਂ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕਰਕੇ ਦੇਖੀਏ? ਮੈਂ ਇਕ-ਇਕ ਨੂੰ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ । ਭਾਈਚਾਰੇ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ਹਾਂ ।"
"ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ । ਵਕੀਲ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਾਇਲ ਨਾਲ ਵਫ਼ਾਦਾਰੀ ਕਰਨੀ ਹੈ ।
ਉਹ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਬਦਲਣ ਤਕ ਕੇਸ ਲਟਕਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ।"
"ਫੇਰ ਤਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਏਗਾ । ਉਦੋਂ ਤਕ ਮੇਰੀ ਭਾਣਜੀ ਅਤੇ ਭਣੋਈਆ ਪਾਗਲ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਇੰਨੀ ਦੇਰ ਉਹ ਮਾਨਸਿਕ ਤਨਾਅ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ।"
"ਤੁਸੀਂ ਵਕੀਲ ਹੋ । ਕਾਨੂੰਨੀ ਦਾਅ-ਪੇਚਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਦੇ ਹੋ । ਸਾਨੂੰ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਏਗਾ । ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਯਕੀਨ ਦਿਵਾਉਂਦਾ ਹਾਂ । ਕਾਨੂੰਨ ਦੀਆਂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀਆਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਮੁਕੱਦਮਾ ਇਕ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਲਟਕੇਗਾ । ਤੁਸੀਂ ਖ਼ੁਦ ਹਿੰਮਤ ਹਾਰੀ ਬੈਠੇ ਹੋ । ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪ ਸੰਭਲੋ । ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲੋ । ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰੋ । ਸੋਸਾਇਟੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਹੈ ।"
ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਸੀ । ਮੌਕਾ ਤਾੜ ਕੇ ਉਸਨੇ ਰਾਮ ਨਾਥ ਦੇ ਵਿਗੜੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਦਾ ਉਸਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਕਰਾਇਆ ।
----
ਦਵਾਈ-ਬੂਟੀ ਅਤੇ ਮਨੋ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਨੁਸਖਿਆਂ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿਮਾਰਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੰਵਾਰਨਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਪਰਮਾਨੰਦ ਦਾ ਜਾਦੂ ਚਲਣਾ ਸੀ । ਰੁਝੇਵੇਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਠ-ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਭਜਨ-ਬੰਦਗੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ । ਮਾਨਸਿਕ ਤਨਾਅ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਧਿਆਨ-ਯੋਗ ਸੀ । ਮੋਏ ਕਮਲ ਨਾਲੋਂ ਮੋਹ ਤੋੜਨ ਲਈ ਗਰੁੜ ਪੁਰਾਣ ਦੀ ਕਥਾ ਅਤੇ ਗੀਤਾ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ।
ਅਗਲੇ ਹੀ ਦਿਨ ਘਰ ਵਿਚ ਹਵਨ, ਪੂਜਾ ਅਤੇ ਕਥਾ ਵਾਰਤਾ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਹਵਨਸਮੱ ਗਰੀ ਅਤੇ ਧੂਫ-ਬੱਤੀ ਨਾਲ ਘਰ ਮਹਿਕਣ ਲੱਗਾ । ਸੰਖ, ਘੰਟੀਆਂ ਅਤੇ ਖੜਤਾਲਾਂ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਘੋਲਣ ਲੱਗੀਆਂ । ਭਜਨ ਕੀਰਤਨ ਨਾਲ ਮਨ ਦੀ ਭਟਕਣ ਘਟਣ ਲੱਗੀ ।
ਦੋਵੇਂ ਵਕਤ ਹੁੰਦੀ ਕਥਾ ਉਖੜੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਯਥਾਰਥ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਦਾ ਬਲ ਬਖਸ਼ਣ ਲੱਗੀ । ਮੌਤ ਦੇ ਅਟੱਲ ਹੋਣ ਅਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦੇ ਅਸਥਾਈ ਹੋਣ ਦੀ ਸਚਾਈ ਸਮਝ ਆਉਣ ਲੱਗੀ । ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਨਾ ਜਨਮ ਉਸ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਮੌਤ ਪੁੱਛ ਕੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਕੇਵਲ ਕਰਤਾ ਹੈ । ਕਰਨ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਸਭ ਦਾ ਭਲਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸਦੀ ਰਜ਼ਾ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਿਚ ਹੀ ਸੁੱਖ ਹੈ । ਇਹ ਸੱਚ ਮਨ ਵਿਚ ਘਰ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ।
ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਵਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਪਟ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਹੱਧਥੇ ਅਭਿਮਨੀਉਂ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਯੁੱਧ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਪਰ ਥੋਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੱਕ ਸੱਚ ਦੀ ਲੜਾਈ ਹਿੱਕ ਤਾਣ ਕੇ ਲੜਨੀ ਸੀ । ਬਿਨਾਂ ਚੰਗੇ-ਮੰਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਵਾਹਾਂ ਵਾਲੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਨਾ ਸੀ । ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਕਰਮ ਦਾ ਫਲ ਮਿੱਠਾ ਹੋਣਾ ਸੀ ।
ਪਰਮਾਨੰਦ ਦੀ ਮਿਹਨਤ ਨੂੰ ਫਲ ਲੱਗਾ ਸੀ ।
ਵੇਦ ਪਰਿਵਾਰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ੌਫ਼ ਦੇ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਚੱਧਲਿਆ ਸੀ । ਗਵਾਹੀ ਦਾ ਇਕ ਇਕ ਅੱਖ਼ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਸੀ ।
ਪਰ ਮਾਇਆ ਨਗਰ ਦੀ ਜੂਹ ਵਿਚ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਰਾਮ ਨਾਥ ਦਾ ਦਿਲ ਧੜਕਣ ਲੱਗਾ । ਅੰਦਰੋਂ ਅਵਾਜ਼ ਆਉਣ ਲੱਗੀ । ਗਵਾਹੀ ਅੱਜ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗੀ । ਨੰਦ ਲਾਲ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਚਾਲ ਚੱਲੇਗਾ ।
ਡੋਲਦੇ ਮਨ ਨਾਲ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਅੱਗੇ ਜਾ ਖੜ੍ਹੇ ।
ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਦਾਲਤ ਦੇ ਨੋਟਿਸ-ਬੋਰਡ ਉਪਰ ਲਟਕਦੀ ਅੱਜ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਉਪਰ ਝਾਤ ਮਾਰੀ । ਪਿਛਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ਉਪਰ ਜੱਜ ਨੇ ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਦੋ ਕੇਸ ਰੱਧਖੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਹਿਮ ਕੇਸ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਸਥਿਤੀ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅੱਜ ਸੁਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਲਿਸਟ ਬਹੁਤ ਲੰਬੀ ਸੀ ।
ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਲੱਗੇ ਕੇਸਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇਖ ਕੇ ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸ਼ੱਕ ਯਕੀਨ ਵਿਚ ਬਦਲਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣ ਲੱਗਾ । ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੱਜ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰੋਂ ਰਾਮ ਨਾਥ ਵਾਲੀ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਟਲ ਜਾਣ ਉਪਰ ਉਹ ਵਿਹਲਾ ਨਾ ਬੈਠਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ । ਇਸੇ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਦਿਨ ਰੁਝੇਵੇਂਭਰਿਆ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇ ।
ਰਾਮ ਨਾਥ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਕੁਝ ਫੁਰਨੇ ਫੁਰਨ ਲੱਗੇ । ਮੁਲਜ਼ਮ ਧਿਰ ਕਿਧਰੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟੋਂ ਬੰਦੀ ਨਾ ਲੈ ਆਈ ਹੋਵੇ? ਕਿਧਰੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਹੜਤਾਲ ਨਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੋਵੇ?
ਕੋਈ ਜੱਜ, ਮੰਤਰੀ ਜਾਂ ਵਕੀਲ ਨਾ ਮਰ ਗਿਆ ਹੋਵੇ? ਅਚਾਨਕ ਛੁੱਟੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਨਾ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ? ਮੁਲਜ਼ਮ ਧਿਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵਕੀਲ ਆਪਣੀ ਕਿਸੇ ਮਜਬੂਰੀ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਤਾਰੀਖ਼ ਅੱਗੇ ਪਾਉਣ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਨਾ ਕਰ ਗਿਆ ਹੋਵੇ?
ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਜੱਜ ਨੇ ਸੁਣੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੰਨੀ ਲੰਬੀ ਰੱਖੀ ਸੀ ।
ਰੀਡਰ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੂੰ ਤਸੱਲੀ ਹੋਈ । ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਬਾਕੀ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਵਿਚ ਛੋਟੀ ਮੋਟੀ ਕਾਰਵਾਈ ਬਾਕੀ ਸੀ । ਸਾਰਾ ਕੰਮ ਇਕ ਘੰਟੇ ਵਿਚ ਨਿਬੜ ਜਾਣਾ ਸੀ ।
ਸਾਢੇ ਦਸ ਵੱਜਦਿਆਂ ਹੀ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਕਚਹਿਰੀ ਆਉਣ ਲੱਗੇ । ਸਾਰੇ ਵਕੀਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪੂਰੀ ਹੋਣ 'ਤੇ ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੇ ਸੁੱਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ । ਗਿਆਰਾਂ ਵਜੇ ਕਮਲ ਕਤਲ ਕੇਸ ਨੂੰ ਅਵਾਜ਼ ਪੈ ਗਈ ।
ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਬੰਦ ਚਾਰੇ ਮੁਲਜ਼ਮ, ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ।
ਵਕੀਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਬੈਂਚਾਂ ਉਪਰ ਬੈਠੇ ਪੰਕਜ ਅਤੇ ਨੀਰਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਕੋਲ ਆ ਖੜੋਤੇ ।
ਪੰਡਤ ਜ਼ਮਾਨਤ ਉਪਰ ਸੀ । ਉਹ ਹਾਲੇ ਤਕ ਅੰਦਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ।
ਕੁਝ ਮਿੰਟਾਂ ਲਈ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਖ਼ਾਮੋਸ਼ੀ ਛਾ ਗਈ । ਸਭ ਦੀਆਂ ਨਿਗਾਹਾਂ ਕਚਹਿਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼-ਦਵਾਰ ਉਪਰ ਟਿਕ ਗਈਆਂ । ਧੜਕਦੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਜੱਜ, ਅਹਿਲਕਾਰ, ਵਕੀਲ, ਗਵਾਹ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਪੰਡਿਤ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।
"ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸ਼ੀ ਅੱਜ ਕਚਹਿਰੀ ਆਇਆ ਹੈ? ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਾਹਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ?"
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਮੱਥਾ ਠਨਕ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਫੇਰ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਚੌਧਰੀ ਤੋਂ ਪੁੱਧਛਿਆ ।
"ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜਨਾਬ ! ਮੈਂ ਘਰੋਂ ਸਿੱਧਾ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ । ਕੁਝ ਦੇਰ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰਨਾ ਪੈਣਾ ਹੈ । ਲੇਟ ਹੋਣ ਦਾ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਕਾਰਨ ਹੋਣੈ ।"
"ਹਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਲਾਟ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪੈਣਾ ਹੈ । ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੀ ਹਦਾਇਤ ਜੋ ਹੋਈ । ਉਸਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ । ਜਦੋਂ ਆਏ ਦੱਸ ਦੇਣਾ । ਮੈਂ ਗਵਾਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵਾਂਗਾ ।"
ਇਸ ਵਾਰ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਮਨ ਨੂੰ ਸਮਝਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ । ਮੁਕੱਦਮਾ ਜਿਹੜਾ ਮਰਜ਼ੀ ਮੋੜ ਕੱਧਟੇ, ਉਹ ਗੁੱਸਾ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ । ਫੈਸਲਾ ਜੱਜ ਦੇ ਨਹੀਂ ਮੁਲਜ਼ਮ ਦੇ ਹੱਥ ਸੀ । ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਤੇਜ਼ੀ ਫੜੀ ਤਾਂ ਸ਼ਰਾਰਤੀ ਵਕੀਲ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਝਿੜਕ ਦਿੱਤਾ । ਜੱਜ ਦੀਆਂ ਆਪਣੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਸਨ । ਉਸਨੇ ਮਨਮਾਨੀ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਦੋ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕਾਰਡ 'ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਲਿਖ ਕੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦੇਣੀ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਜੱਜ ਨੇ ਝੱਟ ਅਮਲਾ ਫੈਲਾ ਲੈ ਕੇ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਆ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਖਿਚਾਈ ਹੋਣੀ ਸੀ । ਇਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੂੰ ਆਮ ਕੇਸਾਂ ਵਾਂਗ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ? ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਇਸ ਕੇਸ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਮਝਦਾ । ਇਸ ਕੇਸ ਵਿਚ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਕਈ ਸੰਗੀਨ ਜੁਰਮ ਹੋਏ ਸਨ । ਮੁਦਈ ਪਰਿਵਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਾਹ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਫੌਰੀ ਮਲ੍ਹਮ-ਪੱਟੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ । ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ । ਤਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਕੂਨ ਮਿਲਣਾ ਸੀ । ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਇਹੋ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
ਇਹ ਉਸਦਾ ਫਰਜ਼ ਵੀ ਸੀ । ਪਰ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦਾ ਇਹ ਨਜ਼ਰੀਆ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਲਾਬਾਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਉਹ ਭਰਪੂਰ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾ ਰਹੇ ਸਨ ।
ਪਿਛਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ਉਪਰ ਨਾਲੇ ਉਹ ਗਵਾਹ ਮੋੜਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਗਏ, ਨਾਲੇ ਦੁਆਨੀ ਦੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਫ਼ੀਸ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਵਕੀਲ ਕਰਵਾ ਗਏ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤੀਖਣ ਬੁੱਧੀ ਤਾੜ ਗਈ । ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਜਾਣ-ਬੁਝ ਕੇ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਮਕਸਦ ਸਾਫ਼ ਸੀ । ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਦੋ ਤਿੰਨ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਮੁਲਜ਼ਮ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਲਈ ਪਾਉਣੀਆਂ ਪੈਣੀਆਂ ਸਨ । ਹਰ ਪੇਸ਼ੀ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਪੰਦਰਾਂ ਦਿਨ ਦੀ ਹੋਣੀ ਸੀ । ਪੰਡਿਤ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਰਗੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਲੁਕਿਆ ਹੋਏਗਾ । ਪੁਲਿਸ ਉਸ ਤਕ ਪੁੱਜ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗੀ । ਹਾਰ ਕੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਉਸਨੂੰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰੀ ਮੁਲਜ਼ਮ ਕਰਾਰ ਦੇਣਾ ਪਏਗਾ । ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਹੋਰ ਲੱਗਣਗੇ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਲਏ ਤਾਂ ਵੀ ਗਵਾਹੀਆਂ ਨੇ ਘੱਧਟੋ-ਘੱਟ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਲਈ ਲਟਕ ਜਾਣਾ ਸੀ ।
ਫੇਰ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਮੋੜ੍ਹੀ ਗੱਡ ਦੇਣੀ ਸੀ । ਫੈਸਲਾ ਉਦੋਂ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਚਾਹੁਣਾ ਸੀ । ਮੁਦਈ ਧਿਰ ਦੀ ਕੀ ਚੱਲਣੀ ਸੀ ? ਜੱਜ ਦੀ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਹੀ ।
ਇਹੋ ਸੋਚ ਕੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਠੰਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਘੰਟੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫੇਰ ਆਪਣੇ ਅਰਦਲੀ ਤੋਂ ਅਵਾਜ਼ ਮਰਵਾਈ ।
ਅਰਦਲੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੁਲਜ਼ਮ 'ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਹ ਹਾਲੇ ਤਕ ਉਸਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ ।
"ਮੇਰਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਮੁਲਜ਼ਮ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਉਸਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਕੋਈ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ । ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਹਾਲੇ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਲੋੜ ਪਈ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਬੁਲਾ ਲਵਾਂਗੇ ।"
ਬੁਝੇ ਮਨ ਨਾਲ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੂੰਹ ਲਟਕਾਈ ਖੜ੍ਹੇ ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸਮਝਾਈ ।
ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠ ਕੇ ਕੀ ਕਰਨਾ ਸੀ? ਗਵਾਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਹ ਵੀ ਬਾਹਰ ਆ ਗਿਆ ।
ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਤਕ ਕਈ ਵਾਰ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਮਾਰਨ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੁਹਰਾਈ ਗਈ । ਨਾ ਉਸਨੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣਾ ਸੀ, ਨਾ ਉਹ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਇਆ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੋਈ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਲਈ ਗਵਾਹਾਂ ਤੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗੀ ।
ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਨੇ ਇਕੋ ਅਸਤਰ ਨਾਲ ਇਕੱਠਾ ਛੇ ਮਹੀਨੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਫੁੰਡ ਲਿਆ ਸੀ । ਬੜੀ ਚਲਾਕੀ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਫੈਸਲਾ ਅਗਲੇ ਜੱਜ ਦੇ ਆਉਣ ਤਕ ਟਾਲ ਲਿਆ ਸੀ ।
ਦੋਬਾਰਾ ਗਵਾਹੀਆਂ ਵਾਲੀ ਪੇਸ਼ੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਆਏਗੀ ?
ਗਵਾਹਾਂ ਨਾਲ ਰਿਆਇਤ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਦ ਤਕ ਅਦਾਲਤ ਆਉਣੋਂ ਛੋਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
ਖਾਲੀ ਹੱਥ ਮੁੜਦੇ ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਪਹਿਲੀ ਚਿੰਤਾ ਸਤਾਉਣ ਲਗੀ ।
105
ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਹਿਸਾਬ ਲਾਇਆ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰੀ ਮੁਜਰਮ ਬਣਦੇ-ਬਣਦੇ ਇਕ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਣਾ ਸੀ ।
ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਗਵਾਹੀ 'ਤੇ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਵੀਹ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਣੀਆਂ ਸਨ । ਪੰਡਿਤ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨਤੀ ਨੂੰ ਤਲਬ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਦੋਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਤਿੰਨ ਮੌਕੇ ਦੇਣੇ ਪੈਣੇ ਸਨ । ਫੇਰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਵਾਰੰਟ ਜਾਰੀ ਹੋਣੇ ਸਨ । ਵਾਰੰਟਾਂ ਦੀ ਤਾਮੀਲ ਲਈ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਛੁਪਣ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਛਾਪੇ ਮਾਰਨੇ ਸਨ । ਥੱਕ ਹਾਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਿਪੋਰਟ ਕਰਨੀ ਸੀ । 'ਪੰਡਤ
ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੇ ਕੋਈ ਆਸਾਰ ਨਹੀਂ ।' ਫੇਰ ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਲਈ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਰਾਹੀਂ ਸੂਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਇਸ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਅੱਗੇ ਚਿਪਕਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਪੈਣਾ ਸੀ । ਫੇਰ ਕਾਰਵਾਈ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣੀ ਸੀ ।
ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੇ ਹਰ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿਚ ਇਕ ਇਕ ਰੋੜਾ ਅਟਕਾਏ ਤਾਂ ਕਾਰਵਾਈ ਨੇ ਦੁਗਣਾ ਸਮਾਂ ਖਾ ਲੈਣਾ ਸੀ । ਕਦੇ ਜ਼ਾਮਨ ਦੀ ਤਾਮੀਲ ਟਾਲੀ ਜਾਣੀ ਸੀ, ਕਦੇ ਬਿਹਾਰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿਚ ਰੋਕਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਕਦੇ ਵਾਰੰਟ ਗੁੰਮ ਹੋਣੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਦੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ।
ਪਰ ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਭਗੌੜਾ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿਚ ਨੰਦ ਲਾਲ ਦੀ ਇਕ ਨਾ ਚੱਲੀ । ਇਕ ਤਾਂ ਜੱਜ ਵਕੀਲਾਂ ਦੀ ਚਲਾਕੀ 'ਤੇ ਖਿਝਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਉਸਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ ਮੁਲਜ਼ਮ ਨੂੰ ਜਾਣ ਬੁਝ ਕੇ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਦੂਜਾ ਸੋਸਾਇਟੀ ਕਿਸੇ ਕਾਗਜ਼ ਨੂੰ ਰੁਕਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇ ਰਹੀ । ਤੀਜਾ ਇਹ ਕਾਰਵਾਈ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਮੁਲਜ਼ਮ ਅਤੇ ਜੱਜ ਵਿਚਕਾਰ ਚੱਲ ਰਹੀ ਸੀ । ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੂੰ ਇਸ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿਚ ਦਖ਼ਲ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਸਾਲ ਵਿਚ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀ ਕਾਰਵਾਈ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਮੁੱਕ ਗਈ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਬਾਕੀ ਸਨ । ਉਹ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਇੰਨੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਫਾਹੇ ਲਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ।
ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਦੁਬਾਰਾ ਗਵਾਹੀਆਂ ਤੇ ਆ ਜਾਣ 'ਤੇ ਨੀਰਜ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਫ਼ਿਕਰ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ।
ਨੰਦ ਲਾਲ ਦਾ ਤਰਕਸ਼ ਇੰਨਾ ਗਰੀਬ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਪਰ ਜੱਜ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਮਤਲਬ ਖਿਝਾਉਣਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਬਾਕੀ ਦੇ ਚਾਰੇ ਮੁੱਖ ਦੋਸ਼ੀ ਜੇਲ੍ਹ ਵਿਚ ਸਨ । ਪੰਕਜ ਜਾਂ ਨੀਰਜ ਵਿਚੋਂ ਜੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਹਵਾ ਖਾਣੀ ਪੈਣੀ ਸੀ । ਕਈ ਵਾਰ ਇਕ ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਅੰਦਰ ਗਿਆ ਮੁਲਜ਼ਮ ਫੈਸਲੇ ਤਕ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਨੂੰ ਤਰਸਦਾ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨੰਦ ਲਾਲ ਕੋਈ ਜ਼ੋਖ਼ਮ ਲੈਣ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਮੁਕੱਦਮਾ ਲਟਕਾਉਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਮੌਕੇ ਆਉਣੇ ਸਨ । ਤੀਹ ਗਵਾਹਾਂ ਨੇ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਆਉਣਾ ਸੀ । ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਕਦੇ ਕਟਰ ਕੋਲੋਂ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਭਿਜਵਾ ਦੇਣੀ ਸੀ । ਉਹ ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਅਦਾਲਤ ਆਉਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਕਦੇ ਉਸਨੇ ਥਾਣੇਦਾਰ ਤੋਂ ਵਾਇਰਲੈਸ ਕਰਵਾ ਦੇਣੀ ਸੀ । ਉਹ ਮੁੱਖਮੰਤਰੀ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਅਦਾਲਤ ਨਾਲੋਂ ਮੁੱਖ-ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸੁਰੱਧਖਿਆ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਹਿਮ ਸੀ । ਫੇਰ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਣਾ ਸੀ । ਸਫ਼ਾਈ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਸਕਾਰਟ ਹਸਪਤਾਲ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਐਮ.ਪੀ. ਨੂੰ ਭੁਗਤਾਉਣਾ ਸੀ । ਅਜਿਹੇ ਅਹਿਮ ਵਿਅਕਤੀ ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਦੇ ਜ਼ੋਰ ਲਾਉਣ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ । ਆਪੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੋਂ ਆਉਣਾ ਸੀ ।
ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਟਪਾਉਣੇ ਨੰਦ ਲਾਲ ਲਈ ਕੋਈ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਜੇ ਕੋਈ ਵੀ ਵੱਸ ਨਾ ਚਲਿਆ ਤਾਂ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਬ੍ਰਹਮ-ਅਸਤਰ ਕੱਢ ਲੈਣਾ ਸੀ ।
ਪੰਡਿਤ ਨੂੰ ਇਸੇ ਮੌਕੇ ਲਈ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰੀ ਮੁਲਜ਼ਮ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਫੈਸਲੇ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਉਸ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਪੇਸ਼ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਸੱਪਸੀੜ੍ਹੀ ਵਾਲੀ ਲੁੱਧਡੋ ਵਾਂਗ ਨੜਿਨਵੇਂ ਦੇ ਹਿੰਦਸੇ 'ਤੇ ਪੁੱਜੀ ਗੋਟੀ ਨੇ ਮੁੜ ਜ਼ੀਰੋ 'ਤੇ ਆ ਡਿੱਗਣਾ ਸੀ । ਪਹਿਲੇ ਗਵਾਹ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਫੇਰ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਣੀ ਸੀ ।
ਨੰਦ ਲਾਲ ਦੀ ਗਾਰੰਟੀ ਸੀ । ਫੈਸਲਾ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਕਲਮ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ ।
ਪਰ ਇਹ ਕੀ ਗਾਰੰਟੀ ਸੀ ਕਿ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਥਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਜੱਜ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਵਰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੋਏਗਾ । ਬਥੇਰੇ ਜੱਜ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਜਾਲ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਫਸਦੇ । ਕਈਆਂ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਦਨਾਮੀ ਤੋਂ ਡਰ ਲੱਗਣਾ ਸੀ । ਡਰ ਡਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਕਜ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾ ਦੇਣੀ ਸੀ । ਕਈਆਂ ਨੇ ਜੁਰਮ ਦੀ ਸੰਗੀਨਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਇਖਲਾਕੀ ਫਰਜ਼ ਤਹਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫਾਹੇ ਲਾ ਦੇਣਾ ਸੀ ।
ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਜੱਜ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਯਤਨ ਆਰੰਭ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ ।
ਨੰਦ ਲਾਲ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਜੱਜ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਉਪਰੋਂ ਈਮਾਨਦਾਰ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਅੰਦਰੋਂ ਕਾਲੇ ਨਾਗ ਸਨ । ਉਹ ਪੈਸੇ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ਪਰ ਕੜੀ ਵਿਚਾਰ ਕੇ । ਪੱਧਕਿਆ ਫਲ ਖਾਂਦੇ ਸਨ । ਮਿਸਲ ਦਾ ਢਿੱਡ ਵੀ ਭਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਵੀ ।
ਅਜਿਹੇ ਜੱਜਾਂ ਨੂੰ ਪੰਕਜ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਆਉਣੀ ।
ਕੇਸ ਖਾਮੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ । ਜੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਜੱਜ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਦੀ ਥਾਂ ਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਫੈਸਲਾ ਨੰਦ ਲਾਲ ਦੀ ਮਰਜ਼ੀ ਅਨੁਸਾਰ ਹੋਣਾ ਸੀ ।
ਪਰ ਮਰਜ਼ੀ ਦਾ ਜੱਜ ਆਏਗਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ? ਮਾਇਆ ਨਗਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਚਪੜਾਸੀ ਦੀ ਬਦਲੀ ਕਰਾਉਣੀ ਔਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਐਡੀਸ਼ਨਲ ਸੈਸ਼ਨ ਜੱਜ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਮਲਾ ਸੀ ।
ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਵੀ ਨੰਦ ਲਾਲ ਕੋਲ ਸੀ ।
ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸੀਨੀਅਰ ਜੱਜ ਹਜਾਰੀ ਲਾਲ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸੀ । ਉਸਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਬਹੁਤਾ ਵਧੀਆ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਇਹ ਰਿਕਾਰਡ ਉਸਦੀ ਤਰੱਕੀ ਵਿਚ ਰੋੜਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਣ ਰਿਹਾ ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਇਸੇ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਦਾ ਚੀਫ਼ ਜਸਟਿਸ ਬਣਨ ਤੋਂ ਰੋਕ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਹਜਾਰੀ ਲਾਲ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸਰਦਾਰੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਉਹ ਸਾਬਕਾ ਐਮ.ਪੀ. ਸ਼ੁਕਲਾ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਕੋਠੀ ਦੇ ਗੇੜੇ ਕੱਟ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਸਾਬਕਾ ਐਮ.ਪੀ. ਖ਼ੁਦ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਮੰਤਰੀ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਮੌਜੂਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਮੰਤਰੀ ਉਸਦੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਤਾਂ ਸੀ ਹੀ, ਉਸਦਾ ਜਮਾਤੀ ਵੀ ਸੀ । ਸ਼ੁਕਲੇ ਨੇ ਹਜਾਰੀ ਲਾਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਵਾ ਦੇਣਾ ਸੀ, ਇਸ ਦਾ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੂੰ ਪਤਾ ਸੀ । ਅਹਿਸਾਨ ਹੇਠ ਦਬੇ ਚੀਫ਼ ਨੇ ਸ਼ੁਕਲਾ ਦੇ ਇਸ਼ਾਰੇ 'ਤੇ ਨੱਚਣਾ ਸੀ । ਦੂਰ ਦੀ ਸੋਚ ਕੇ ਪੰਕਜ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਕਲੇ ਦੇ ਲੜ ਲਗ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਕੇਸ ਹੁਣੇ ਤੋਂ ਸ਼ੁਕਲਾ ਨੂੰ ਭੇਜਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ । ਬਾਕੀ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜਾਣੇ, ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਣੇ ।
ਨਵੀਂ ਯੋਜਨਾ ਤਹਿਤ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਮਤਾ ਪਕਾਇਆ । ਹੁਣ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਡਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ । ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਵੀ ਉਹ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੂੰ ਫੈਸਲੇ ਤਕ ਨਹੀਂ ਲਿਜਾ ਸਕਦਾ ।
ਨਵੇਂ ਜੱਜ ਦੇ ਆਉਣ ਤਕ ਮੁਕੱਦਮਾ ਫੈਸਲੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਨਵੇਂ ਜੱਜ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਆਗਾਜ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਸੋਚ ਕੇ ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਨੇ ਅਗਲੀ ਪੇਸ਼ੀ 'ਤੇ ਗਵਾਹ ਭੁਗਤਾਉਣ ਲਈ ਕਮਰਕੱਧਸੇ ਕੱਸ ਲਏ ।
106
ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਦੀਆਂ ਚਾਲਾਂ ਤੇ ਮੁਦਈ ਧਿਰ ਨੇ ਤਾਂ ਦੁਖੀ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸੀ, ਜੱਜ ਵੀ ਨਿਹੱਥਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਕੇ ਉਸਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਨੂੰ ਭਗੌੜਾ ਕਰਾਰ ਦੇਣ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਚਾਰ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਮੁਕਾਈ ਸੀ । ਪਰ ਉਸਨੂੰ ਅਗਲੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦੀ ਉੱਕਾ ਹੀ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਪਿਛਲੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ 'ਤੇ ਗਵਾਹਾਂ ਦੀ ਡਾਰ ਹਾਜ਼ਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਸੀ । ਗਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਬੇਰੰਗ ਮੋੜ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਰਮਿੰਦਗੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।
ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਜੱਜ ਨੇ ਇਸ ਵਾਰ ਸੁਣਵਾਈ ਦੋ ਦਿਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੱਖੀ । ਸੁਣਵਾਈ ਲਈ ਇਕ ਦਿਨ ਖਾਲੀ ਰੱਧਖਿਆ ਸੀ । ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਸਾਰੇ ਗਵਾਹ ਵੀ ਤਲਬ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕੀਤੇ । ਕੇਵਲ ਚਸ਼ਮਦੀਦ ਗਵਾਹ ਬੁਲਾਏ ਗਏ ਸਨ ।
ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਉਪਰ ਕਤਲ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਦਾ ਵੀ ਦੋਸ਼ ਸੀ । ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੇਸ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਬੁਖ਼ਾਰ ਚੜ੍ਹਨ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੌਰਵ ਸਭਾ ਦਾ ਮੁਖੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲਗਦਾ ਸੀ । ਇਕ ਮਾਸੂਮ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਵਕੀਲ ਨੇ ਸ਼ਬਦ-ਬਾਣਾਂ ਰਾਹੀਂ ਨਿਰਵਸਤਰ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਮਰਿਆਦਾ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਜੱਜ ਨੇ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮੂਕ ਦਰਸ਼ਕ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ ।
ਪੰਡਿਤ ਪਰਮਾਨੰਦ ਨੇ ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਮਾਇਆ ਨਗਰ ਵੱਲ ਤੁਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਅਦਾਲਤ ਉਸ ਲਈ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਸੀ । ਨੇਹਾ ਨੇ ਹੁੰਦੇ ਚੀਰ ਹਰਨ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਰਹਿਮ ਦੀ ਪੁਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨੀ । ਉਸਨੇ ਅਰਜਨ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੋਣਾ । ਕਿਸੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਣਾ ।
ਨੇਹਾ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੇ ਥਿਰਕਣ ਨਾਲ ਵਕੀਲਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਘੁਸਰ-ਮੁਸਰ ਇਕ ਦਮ ਰੁਕ ਗਈ । ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸੰਨਾਟਾ ਛਾ ਗਿਆ ।
"ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਐਮ.ਏ. ਇੰਗਲਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸੀ... ਅੱਗੇ ਚੱਲੋ ।"
ਜੱਜ ਨੇ ਅਧੂਰੇ ਫਿਕਰੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਰੁਕੀ ਗਵਾਹੀ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ।
ਜੱਜ ਦਾ ਗਵਾਹ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕਰਨਾ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੀ । ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਧਿਰਾਂ ਜਾਣਦੀਆਂ ਸਨ ।
ਹਰੀਸ਼ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਸੀ ਜੱਜ ਦੇ ਇਸ ਪੱਖਪਾਤੀ ਰਵੱਈਏ 'ਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਵੱਲੋਂ ਵਾਵਰੋਲਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸੀ । ਪਰ ਨੇਹਾ ਦੇ ਭਰ ਆਏ ਗਲੇ ਨੇ ਸਭ 'ਤੇ ਅਸਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਕਿਸੇ ਪਾਸਿਓਂ ਕੋਈ ਇਤਰਾਜ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ ਉੱਠਿਆ ।
ਜੱਜ ਦੀ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਨਾਲ ਨੇਹਾ ਸੰਭਲ ਗਈ ।
ਬਿਆਨ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਧਸੇ ਵਿਚ ਕਮਲ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਵਕਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਸੌਣ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਸੀ । ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਠੀ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਵਿਚ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਦਿੱਕਤ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ ।
ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਕਮਲ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਪੰਚਮ ਵੱਲੋਂ ਛੁਰਾ ਮਾਰੇ ਜਾਣ ਦੀ ਗੱਲ ਛੇੜੀ ਤਾਂ ਉਹ ਲੱਖ ਯਤਨ ਕਰਨ 'ਤੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਰੁਕੇ ਹੰਝੂਆਂ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਾ ਸਕੀ ।
"ਮੇਰੇ ਵੀਰ ਦੇ ਢਿਡ ਵਿਚ ਛੁਰਾ..." ਆਖਦੀ ਨੇਹਾ ਭੁਬਾਂ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋ ਪਈ ।
ਰੋਂਦੀ ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਸਣੇ ਸਭ ਵਕੀਲਾਂ ਅਤੇ ਮੁਨਸ਼ੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ।
"ਬੇਟੀ ਹੌਸਲਾ ਰੱਖ । ... ਮੁੰਡਿਓ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਲਾਓ ।"
ਘਬਰਾਈ ਨੇਹਾ 'ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੂੰ ਤਰਸ ਆਇਆ ਸੀ ।
ਗਵਾਹ ਦੇ ਸੰਭਲ ਜਾਣ ਤਕ ਕਾਰਵਾਈ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਰੁਕ ਗਈ ।
ਢਿੱਡ ਦੀ ਭੜਾਸ ਨਿਕਲ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਦੋ ਗਲਾਸ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਨੇਹਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਕੜੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲੱਗੀ ।
ਕੁਝ ਦੇਰ ਆਰਾਮ ਕਰਕੇ ਉਸਨੇ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਈ ।
ਕਮਲ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਬਾਕੀ ਦਾ ਬਿਆਨ ਜੱਜ ਨੇ ਆਪ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਹ ਵੀ ਜੱਜ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਤੀ ਸੀ । ਚਾਹੀਦਾ ਇਹ ਸੀ ਜੋ ਗਵਾਹ ਬੋਲਦਾ, ਜੱਜ ਉਹੋ ਲਿਖਵਾਉਂਦਾ । ਪਰ ਗਮਗੀਨ ਮਾਹੌਲ ਨੇ ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਭੁਲਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ।
ਪੰਡਤ ਵੱਲੋਂ ਨੀਲਮ, ਕਾਲੀਏ ਵੱਲੋਂ ਵੇਦ ਨੂੰ ਸੱਟਾਂ ਮਾਰਨ, ਦੀਨੇ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਨਾਲ ਖਿਚ ਧੂਹ ਕਰਨ, ਠੇਕੇਦਾਰ ਵੱਲੋਂ ਡਕੈਤੀ ਲਈ ਹੁਕਮ ਦੇਣ ਅਤੇ ਫੇਰ ਸਭ ਵੱਲੋਂ ਰਲ ਮਿਲ ਕੇ ਲੁੱਟ ਖੋਹ ਕਰਨ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੇਹਾ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਝਿਜਕ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤੀ ।
"ਵਟ ਅਬਾਉਟ ਰੇਪ?" ਨੇਹਾ ਨੇ ਦੀਨੇ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਬਲਾਤਕਾਰ ਦਾ ਬਣਕੇ ਗਵਾਹੀ ਵਾਲੇ ਤੀਰ ਕੌਰਵਾਂ ਵੱਲ ਸੁੱਟਣੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੀਰਾਂ ਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਲਈ ਫਾਂਸੀ ਦਾ ਫੰਦਾ ਬਨਣਾ ਸੀ ।
ਨੇਹਾ ਨੇ ਗਵਾਹੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੰਡਿਤ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਰੱਟਾ ਲਾ ਰੱਧਖਿਆ ਸੀ । ਮੌਕਾ ਮਿਲਦੇ ਹੀ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਵੀਰ ਦੇ ਕਾਤਲਾਂ ਉਪਰ ਰਾਣੀ ਝਾਂਸੀ ਬਣਕੇ ਝਪਟਣਾ ਸੀ ।
ਬਲਾਤਕਾਰ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹੋਣੀ ਸੀ । ਜੱਜ, ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ, ਗਵਾਹ, ਦੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣੀ ।
ਆਵਾਜ਼ ਪੈਣ 'ਤੇ ਨੇਹਾ ਗਵਾਹਾਂ ਵਾਲੇ ਕਟਹਿਰੇ ਵਿਚ ਆ ਖੜੋਤੀ ।
ਜੱਜ ਨੂੰ ਗਵਾਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਦਾ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਤਸੱਲੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਵਕੀਲਾਂ ਕੋਲੋਂ ਪੁੱਧਛਿਆ :
"ਗਵਾਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੀਏ?"
"ਜੀ ਜਨਾਬ !" ਸਾਰੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਲਗਭਗ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ ।
ਕਹਿਣ ਲਈ ਸੁਣਵਾਈ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ । ਪਰ ਅਦਾਲਤ ਤਮਾਸ਼ਬੀਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਛੇ ਦੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਛੇ ਵਕੀਲ ਇਕ ਪਾਸੇ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ ।
ਸੀਨੀਅਰ ਵਕੀਲਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਦੋ ਜੂਨੀਅਰ ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਮੁਨਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਮਿਲ ਗਈ । ਮੁਲਜ਼ਮ ਧਿਰ ਵੱਲ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸਤਾਰਾਂ ਬੰਦੇ ਖੜੇ ਸਨ ।
ਮੁਦਈ ਧਿਰ ਦਾ ਪਲੜਾ ਹਲਕਾ ਸੀ । ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਅਤੇ ਹਰੀਸ਼ ਰਾਏ ਮੁਦਈ ਧਿਰ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਨ । ਰਾਮ ਨਾਥ ਖ਼ੁਦ ਹੀ ਬਾਹਰ ਚਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਧੀਆਂ ਵਰਗੀ ਭਾਣਜੀ ਨੂੰ ਛੇ ਵਕੀਲਾਂ ਦੀ ਜਿਰ੍ਹਾ ਦੇ ਚਾਕੂਆਂ ਵਰਗੇ ਵਾਰ ਸਹਿਣੇ ਪੈਣੇ ਸਨ ।
ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਅਸਭਿਆ ਅਤੇ ਭੱਦੇ ਹੋਣੇ ਸਨ । ਰਾਮ ਨਾਥ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿਚ ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦੇਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਹੋਣੀ ਸੀ ।
ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਇਕ ਨਾਇਬ ਕੋਰਟ ਸੀ, ਜਿਹੜਾ ਮਿਸਲ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਾਲ-ਮੁਕੱਦਮੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਗਵਾਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਲਈ ਧਰਮ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਵਾਈ ਗਈ ।
ਸਹੁੰ ਖਾ ਕੇ ਨੇਹਾ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦੇਣ ਲੱਗੀ ।
ਦੀਪ ਨਗਰ ਮੁਹੱਲੇ ਦੀ ਗਲੀ ਨੰਬਰ ਚਾਰ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਘਰ ਸੀ । ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤੀਆਂ ਵਰਗੇ ਦਿਨ ਬਿਤਾਅ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਮਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਐਮ.ਬੀ.ਏ. ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ... ।
ਕਮਲ ਦਾ ਨਾਂ ਜ਼ੁਬਾਨ 'ਤੇ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਨੇਹਾ ਦਾ ਗੱਚ ਭਰ ਗਿਆ । ਉਸਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਤਾਲੂਏ ਨਾਲ ਲੱਗ ਗਈ । ਅੱਖਾਂ ਨਮ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਉਹ ਠਠੰਬਰੀ । ਝੱਟ ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਡਿਤ ਪਰਮਾਨੰਦ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਯਾਦ ਆਇਆ । ਉਸਨੇ ਡੋਲਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਭਾਵੁਕ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣਾ । ਭਰਾ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਕੇ ਰੋਣ ਲਈ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਬਾਕੀ ਸੀ । ਅਦਾਲਤ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ । ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਲੈਣ ਲਈ ਜੱਜ ਨੇ ਸਰਕਾਰੀ ਵਕੀਲ ਤੋਂ ਪੁੱਧਛਿਆ ।
'ਇਟ ਵਾਜ ਨਾਟ ਕਮਿਟਡ ।" ਜੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਨੇਹਾ ਨੇ ਆਪ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿ ਨੇਹਾ ਇਕ-ਇਕ ਮੁਲਜ਼ਮ ਵੱਲ ਉਂਗਲ ਕਰਕੇ ਦੱਧਸੇ ਕਿ ਕਾਲੀਆ ਕੌਣ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਕੌਣ ਹੈ, ਇਕ ਕਾਰਵਾਈ ਹੋਰ ਹੋਣੀ ਬਾਕੀ ਸੀ ।
ਤਫ਼ਤੀਸ਼ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਕੁਝ ਅਹਿਮ ਸਬੂਤ ਮਿਲੇ ਸਨ, ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਉਥੇ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣਾ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ।
ਕੁਝ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਕੋਲੋਂ ਬਰਾਮਦ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਰਦਾਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣਾ ਸਾਬਤ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਨੇਹਾ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਕਰਨੀ ਸੀ ।
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਮਲ ਦੇ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲਿਬੜੇ ਕਪੜਿਆਂ ਦਾ ਪਾਰਸਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ । ਪੋਸਟ-ਮਾਰਟਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਕਪੜੇ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਲਏ ਸਨ । ਟੈਸਟ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਕੈਮੀਕਲ ਅਗਜਾਮੀਨਰ ਕੋਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ।
ਘੁੰਮ-ਘੁੰਮਾ ਕੇ ਇਹ ਕੱਪੜੇ ਵਾਪਸ ਅਦਾਲਤ ਕੋਲ ਪੁੱਜ ਗਏ ਸਨ ।
ਜੱਜ ਦੀ ਹਦਾਇਤ 'ਤੇ ਦੂਜਾ ਪਾਰਸਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ੂਨ ਨਾਲ ਲਿਬੜਿਆ ਉਹ ਛੁਰਾ ਨਿਕਲਿਆ ਜਿਹੜਾ ਕਮਲ ਦੇ ਢਿੱਡ ਵਿਚ ਖੋਭਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਜਾਂਦਾ ਹੋਇਆ ਪੰਚਮ ਇਸ ਛੁਟੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ । ਪਿਛੋਂ ਕੁੱਟ ਕੇ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਬਰਾਮਦ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਸੀ ।
ਪਾਰਸਲਾਂ ਦੇ ਖੁਲ੍ਹਦਿਆਂ ਹੀ ਸਲਾਬ ਅਤੇ ਖ਼ੂਨ ਦੀ ਰਲੀ-ਮਿਲੀ ਬਦਬੂ ਸਾਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਈ । ਕੁਝ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਨੱਕਾਂ ਉਪਰ ਰੁਮਾਲ ਰੱਖ ਲਏ, ਕੁਝ ਨੇ ਸਾਹ ਘੁੱਟ ਲਏ ।
ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਕਮਲ ਦੇ ਬੂ-ਮਾਰਦੇ ਕਪੜੇ ਘਿਨਾਉਣੀ ਚੀਜ਼ ਹੋ ਸਕਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਨੇਹਾ ਲਈ ਉਹ ਅਨਮੋਲ ਖਜ਼ਾਨਾ ਸੀ ।
ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਜਿਊਂਦਾ ਜਾਗਦਾ ਕਮਲ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਆ ਖੜੋਤਾ ।
ਕਮਲ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਦਿਨ 'ਤੇ ਨੇਹਾ ਨੇ ਇਹ ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ ਉਸਨੂੰ ਤੋਹਫ਼ੇ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਹ ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ ਪਾ ਕੇ ਕਮਲ ਰਾਜਕੁਮਾਰਾਂ ਵਰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ।
ਕੁੜਤਾ ਪਜਾਮਾ, ਕਮਲ, ਛੁਰਾ ਅਤੇ ਖ਼ੂਨ ਇਕ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ਬਣਕੇ ਨੇਹਾ ਦੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗੀ । ਕਮਲ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਖੁਭਦਾ ਛੁਰਾ, ਖ਼ੂਨ ਦੀਆਂ ਤਤੀਰੀਆਂ, ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਆਂਤੜੀਆਂ ਅਤੇ ਤੜਫ਼ਦਾ ਕਮਲ ਨੇਹਾ ਅੱਗੇ ਸਾਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਨੇਹਾ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਤਾਰੇ ਨੱਚਣ ਲੱਗੇ । ਲੱਤਾਂ ਉਸਦਾ ਬੋਝ ਝੱਲਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰਥਤਾ ਪ੍ਰਗਟਾਉਣ ਲੱਗੀਆਂ । ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਉਹ ਡਿੱਗਣ ਲੱਗੀ ਸੀ ।
ਫੇਰ ਰੌਲਾ ਪੈ ਗਿਆ, "ਸੰਭਾਲੋ, ਸੰਭਾਲੋ । ਕੁੜੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਈ ।"
ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ । ਉਸਨੂੰ ਅਦਾਲਤ ਲਈ ਪਏ ਇਕ ਬੈਂਚ ਉਪਰ ਬੈਠਾਇਆ ਅਤੇ ਫੇਰ ਲਿਟਾ ਦਿੱਤਾ ।
ਸਾਂਭ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ । ਕਚਹਿਰੀ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਸ਼ਮਸ਼ਾਨ ਵਰਗੀ ਚੁੱਪ ਛਾ ਗਈ ।
ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ 'ਤੇ ਛਿੱਟੇ ਮਾਰਕੇ ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੇ ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ।
"ਅੱਗੋਂ ਗਵਾਹੀ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਨਾ?" ਇਸ ਮਸਲੇ 'ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਾਲ ਮਸ਼ਵਰਾ ਕੀਤਾ ।
ਹਰੀਸ਼ ਵੀ ਇਹੋ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਗਵਾਹੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਪਾਉਣਾ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਸੌ ਪਾਪੜ ਵੇਲ ਕੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਕ ਦਿਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਣਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਸੀ । ਗਵਾਹੀ ਕਰਵਾ ਕੇ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਭਾਰ-ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
ਗਵਾਹੀ ਬਹੁਤੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰਹਿੰਦੀ । ਕੇਵਲ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਹੋਣੀ ਸੀ । ਨੇਹਾ ਨਾ ਸੰਭਲੀ ਤਾਂ ਜਿਰ੍ਹਾ ਲਈ ਤਾਰੀਖ਼ ਲੈ ਲਈ ਜਾਏਗੀ ।
ਹੋਸ਼ ਆ ਜਾਣ ਬਾਅਦ ਰਾਮ ਨਾਥ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਫੇਰ ਤਸੱਲੀ ਕੀਤੀ । ਗਵਾਹੀ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨੇਹਾ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੀ ।
ਪਰ ਨੇਹਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਲ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਹਰ ਮੁਲਜ਼ਮ ਦਾ ਨਾਂ ਅਤੇ ਹੁਲੀਆ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯਾਦ ਸੀ ।
"ਬੇਟਾ ! ਤੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੀਕ ਵੀ ਏਂ? ਜੇ ਮਨ ਉਦਾਸ ਹੈ ਤਾਂ ਹੋਰ ਪੇਸ਼ੀ ਪਾ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਕੋਈ ਮਜਬੂਰੀ ਨਹੀਂ ।" ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਕੋਲ ਬੁਲਾ ਕੇ ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੁੱਧਛਿਆ ।
"ਮੈਂ ਠੀਕ ਹਾਂ ਸਰ ! ਗਵਾਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੋ ।"
"ਬੜੀ ਸਿਆਣੀ ਕੁੜੀ ਹੈ ।" ਜੱਜ ਨੇ ਨੇਹਾ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਇਆ ।
"ਜਨਾਬ ਹੁਣ ਇਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰ ਲਓ । ਜਿਰ੍ਹਾ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ ।"
ਹਰੀਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਸੁਝਾਅ ਨਾਲ ਸਭ ਧਿਰਾਂ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ।
ਬਿਆਨ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਨੇਹਾ ਮੁੜ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਖੜੋ ਗਈ ।
ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਇਕ ਅਹਿਮ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸੀ । ਜੇ ਨੇਹਾ ਨੇ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰ ਲਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਸੀ । ਜੇ ਪਹਿਚਾਣ ਨਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਤਲ ਅਤੇ ਡਕੈਤੀ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਰੀ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ । ਇਸ ਜੁਰਮ ਦੀ ਵੱਧਧੋ-ਵੱਧ ਸਜ਼ਾ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਸੀ । ਅੱਧੀ ਉਹ ਕੱਟ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਬਾਕੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਛੋਟਾਂ ਕਾਰਨ ਮੁਆਫ਼ ਹੋ ਜਾਣੀ ਸੀ । ਫੈਸਲਾ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਣਾ ਸੀ ।
ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਸਾਰੀਆਂ ਧਿਰਾਂ ਚੌਕਸ ਹੋ ਕੇ ਖੜੋ ਗਈਆਂ ।
ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗੁਪਤ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕੀਤਾ । ਸਿਰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸਮਝ ਜਾਣ ਦਾ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਿਆ ।
ਮਜਬੂਰੀ-ਵਸ ਨੇਹਾ ਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰ ਦੌੜਾਈ । ਦੋ ਉਸਦੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ ਸਨ ।
ਕਮਲ ਨੂੰ ਕਤਲ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ, ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਨਿਰਵਸਤਰ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ । ਚਾਚੇ ਚਾਚੀ ਨੂੰ ਅਪਾਹਜ ਬਨਵਾਉਣ ਵਾਲੇ । ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਰਾਜੇ ਤੋਂ ਰੰਕ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲੇ ।
ਕਹਿਰ-ਭਰੀ ਨਜ਼ਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਨੇਹਾ ਅੱਗੇ ਵਧੀ ।
ਅਗਾਂਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਹੀ ਭਾਣਾ ਵਰਤਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਚਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਛੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ । ਛੇਆਂ ਦੇ ਹੁਲੀਏ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਲੱਗਦੇ ਸਨ । ਦੋ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਕੁੜਤੇ ਪਜਾਮੇ ਚਿੱਧਟੇ ਸਨ, ਬਾਕੀਆਂ ਦੇ ਹਲਕੇ ਨੀਲੇ । ਸਭ ਦੇ ਗਲਾਂ ਵਿਚ ਕੇਸਰੀ ਪਰਨੇ ਸਨ ਅਤੇ ਸਿਰਾਂ ਉਪਰ ਡੱਬੀਦਾਰ ਪਰਨਿਆਂ ਦੇ ਮੜਾਸੇ, ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁੱਛਾਂ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ।
ਚਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਛੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਗਏ? ਨੇਹਾ ਨੇ ਆਪਣੀ ਦੁਬਿਧਾ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਵਕੀਲ ਵੱਲ ਤੱਧਕਿਆ । ਪਰ ਹਰੀਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਇਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਤਾਂ ਗਵਾਹ ਤੋਂ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਛ ਸਕਦਾ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਦੁਬਿਧਾ ਕੀ ਹੈ? ਉਹ ਕੇਵਲ ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਦੇ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਉਪਰ ਇਤਰਾਜ਼ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਨੇ ਨੇਹਾ ਦੀ ਸਮੱਧਸਿਆ ਸੁਲਝਾਉਣ ਲਈ ਜੱਜ ਵੱਲ ਤੱਧਕਿਆ ।
ਸਾਧੂ ਸਿੰਘ ਨੇਹਾ ਦੀ ਸਮੱਧਸਿਆ ਸਮਝ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਸ਼ਰਾਰਤ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਮੁਨਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਬਹਾਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਬੰਦੇ ਅੰਦਰ ਲੈ ਆਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁਲੀਏ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਸਨ । ਗਵਾਹ ਨੂੰ ਭੰਬਲ- ਭੂਸੇ ਵਿਚ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਪੜੇ ਵੀ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਰਗੇ ਪਵਾ ਦਿੱਤੇ ਸਨ ।
"ਮੁਨਸ਼ੀ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਕੋਲ ਖੜ੍ਹੇ ਕੀ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋ? ਇਕ ਪਾਸੇ ਹਟੋ ।"
ਜੱਜ ਦੇ ਇਸ ਹੁਕਮ 'ਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਇਤਰਾਜ਼ ਸੀ ।
ਗਵਾਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ਨਾਫ਼ਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਕਾਇਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਫੜੇ ਜਾਣ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ । ਹੁਣ ਤਕ ਮੁਲਜ਼ਮ ਬੀਸੀਆਂ ਵਾਰ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਗਵਾਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਰ ਦੇਖ ਚੁੱਕੇ ਸਨ । ਇਕ ਮੁਲਜ਼ਮ ਦੀ ਲੱਤ ਕੱਟੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਹੋਰ ਆਸਾਨ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਇਨਸਾਫ਼ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਪੱਖ
ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਕਰਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਜੇ ਗਵਾਹ ਨੂੰ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਪਹਿਚਾਣ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਛੇ ਵਿਚੋਂ ਚਾਰ ਪਹਿਚਾਨਣ ਵਿਚ ਕੀ ਇਤਰਾਜ਼ ਸੀ? ਪਰ ਜੱਜ ਨੂੰ ਇਤਰਾਜ਼ ਸੀ । ਜੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਪਰੇਡ ਕਰਾਉਣੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਕਾਇਦਾ ਇਸ ਬਾਰੇ ਜੱਜ ਨੂੰ ਦਰਖ਼ਾਸਤ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ । ਜੱਜ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਆਪ ਇੰਝ ਕਰਕੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਧਿਰ ਨੇ ਅਦਾਲਤੀ ਕਾਰਵਾਈ
ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਪਾਇਆ ਸੀ । ਗਵਾਹ ਅਤੇ ਅਦਾਲਤ ਨੂੰ ਗੁਮਰਾਹ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਮਾਨ-ਹਾਨੀ ਕਰਨ ਦੇ ਜੁਰਮ ਬਦਲੇ ਜੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ 'ਤੇ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਕੁਝ ਦੇਰ ਦੋਹਾਂ ਧਿਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਚਾਰਾਜੋਈ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ।
ਆਖ਼ਰ ਜੱਜ ਨੇ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾਇਆ । ਮੁਨਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਭੇਜੋ ।
ਨੇਹਾ ਦੀ ਸਮੱਧਸਿਆ ਹਾਲੇ ਵੀ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਈ । ਉਸਨੇ ਚਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਇਕ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਨਣਾ ਸੀ । ਇਹ ਕੰਮ ਉਸ ਲਈ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ।
ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਚਾਰੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਜਾਪਣ ਲੱਗੇ । ਜਦੋਂ ਮੁਲਜ਼ਮ ਉਸਨੂੰ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਸਨ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਠੇਕੇਦਾਰ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਦਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੌਲਵੀ ਕੱਟ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਾਲ ਚਿੱਧਟੇ ਸਨ । ਉਸ ਨੇ ਮੁੱਛਾਂ ਰੱਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਬਾਕੀ ਮੁਲਜ਼ਮ ਸ਼ੇਵ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਅੱਜ ਸਭਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁੱਛਾਂ ਇਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸਨ । ਸਭ ਦੇ ਵਾਲ ਕਾਲੇ ਸਨ । ਹੁਣ ਠੇਕੇਦਾਰ ਦੀ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਰਹੀ । ਕਾਲੀਏ ਦੇ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਅੱਜ ਸਭ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਾਲ ਛੋਟੇ ਸਨ । ਉਸਦੇ ਇਕ ਕੰਨ ਵਿਚ ਨੱਤੀ ਪਾਈ ਹੋਈ ਸੀ ਬਾਕੀਆਂ ਦੇ ਕੰਨ ਖਾਲੀ ਸਨ । ਅੱਜ ਸਭ ਨੇ ਨੱਤੀਆਂ ਪਾ ਰੱਖੀਆਂ ਸਨ । ਪੰਚਮ ਦਾ ਰੰਗ ਬਾਕੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਲਾ ਸੀ । ਅੱਜ ਨੇਹਾ ਤੋਂ ਗੂੜ੍ਹੇ ਕਾਲੇ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਵਿਚੋਂ ਫਰਕ ਫੜਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾ ਰਿਹਾ । ਜਿਵੇਂ ਸਭ ਨੇ ਪਿੰਡੇ 'ਤੇ ਕਾਲਖ਼ ਮਲ ਲਈ ਸੀ । ਦੀਨੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨੇਹਾ ਨੇ ਉਸਦੀ ਫਟੀ ਪੈਂਟ ਮੀਜ਼ ਤੋਂ ਕਰਨੀ ਸੀ । ਹਰ ਪੇਸ਼ੀ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਪੜਿਆਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਅੱਜ ਉਸਨੇ ਕੱਪੜੇ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਸਨ ।
ਹੋਰ ਤਾਂ ਹੋਰ ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕਮਲ ਦੇ ਕਾਤਲ ਪੰਚਮ ਦੀ ਵੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ । ਉਹ ਵੀ ਫੌੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਕਲੀ ਟੰਗ ਲਗਵਾ ਕੇ ਆਇਆ ਸੀ ।
"ਦੱਸ ਬੀਬੀ ਕਿਹੜਾ ਮੁਲਜ਼ਮ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?" ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਸ਼ਸ਼ੋਪੰਜ ਵਿਚ ਪਏ ਗਵਾਹ ਦੀ ਘਬਰਾਹਟ ਦਾ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ ।
ਨੇਹਾ ਦਾ ਰੱਟਾ ਉਸ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇ ਚੁੱਕਾ ਸੀ । ਸਫ਼ਾਈ ਧਿਰ ਦੇ ਵਕੀਲ ਉਸਨੂੰ ਉਲਝਾਉਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ।
ਰੱਧਟੇ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਛੱਡ ਕੇ ਨੇਹਾ ਆਪਣੀ ਯਾਦਦਾਸ਼ਤ ਉਪਰ ਜ਼ੋਰ ਪਾਉਣ ਲੱਗੀ ।
ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਦੱਧਸਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਇਹ ਵਾਰਦਾਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਕੀਤੀ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸਦੇ ਬਿਆਨ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਫੇਰ ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਕੀ ਘਬਰਾਹਟ ਸੀ ? ਨੇਹਾ ਨੂੰ ਮੁਲਜ਼ਮ ਆਪਣੀਆਂ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਪਹਿਚਾਨਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ ।
ਦੀਨੇ ਨੇ ਉਸ ਨਾਲ ਬਲਾਤਕਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਬਦਬੂ ਨੇਹਾ ਦੇ ਰੋਮ ਰੋਮ ਵਿਚ ਵੱਸੀ ਹੋਈ ਸੀ । ਇਸ ਬੂ ਨੂੰ ਉਹ ਮੀਲਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਚਾਣ ਸਕਦੀ ਸੀ ।
ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਇਕੱਲੇ-ਇਕੱਲੇ ਮੁਲਜ਼ਮ ਦੇ ਕੋਲ ਦੀ ਲੰਘੀ ।
ਝੱਟ ਦੀਨਾ ਉਸਦੀ ਪਕੜ ਵਿਚ ਆ ਗਿਆ ।
ਕਮਲ ਦਾ ਖ਼ੂਨ ਉਸਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਅੱਗੇ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਕਾਤਲ ਦੇ ਹੱਥ ਸਾਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਹੱਥ ਪਾਥੀਆਂ ਵਰਗੇ ਅਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਸਪੋਲੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸਨ । ਉਹ ਦਿਮਾਗ਼ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਪਾ ਕੇ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਸਕਦੀ ਸੀ ।
ਮਨ ਇਕਾਗਰ ਕਰਨ ਲਈ ਨੇਹਾ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਚ ਲਈਆਂ । ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਸਿਖਾਈ ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਨੇਹਾ ਨੇ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਆਗਿਆ ਚੱਕਰ ਉਪਰ ਕੇਂਦਰਤ ਕੀਤਾ ।
ਫਿਲਮ ਦੀ ਰੀਲ ਵਾਂਗ ਸਾਰੀ ਘਟਨਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿਚ ਦੁਹਰਾਈ । ਹੱਥਾਂ 'ਤੇ ਆ ਕੇ ਉਸਨੇ ਫਿਲਮ ਰੋਕ ਲਈ ।
ਨੇਹਾ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਉਸ ਅੱਗੇ ਕਰਵਾਏ ਗਏ । ਪੰਚਮ ਦੇ ਹੱਥ ਉਹੋ ਹੱਥ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੇਦ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਉਜਾੜਿਆ ਸੀ । ਪੰਚਮ ਦੀ ਸਹੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਨੇ ਨੇਹਾ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਇਆ ।
ਬਾਕੀ ਬਚਦੇ ਦੋ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਸਨੂੰ ਠੇਕੇਦਾਰ ਪਹਿਚਾਨਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਚੌਥੇ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਆਪੇ ਹੋ ਜਾਣੀ ਸੀ ।
ਠੇਕੇਦਾਰ ਨੇ ਦਾੜ੍ਹੀ ਮੁੱਛਾਂ ਮੁਨਵਾ ਕੇ ਅਤੇ ਮੇਕ-ਅੱਪ ਕਰਵਾ ਕੇ ਉਮਰ ਤਾਂ ਛੁਪਾ ਲਈ ਸੀ, ਪਰ ਵਧਿਆ ਢਿੱਡ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੁਪਾ ਸਕਿਆ ।
ਠੇਕੇਦਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਢਿੱਡ ਨੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਨੂੰ ਫਸਾ ਦਿੱਤਾ ।
ਤਿੰਨ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੀ ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਨੇਹਾ ਦਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਫੁਰਤੀ ਫੜਨ ਲੱਗਾ ।
ਉਸਨੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਗਹੁ ਨਾਲ ਤੱਧਕਿਆ । ਕਾਲੀਆ ਨੱਤੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਪਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਕੰਨ ਦੀ ਗਲੀ ਵੱਡੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਮੁਲਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਦੀਆਂ ਗਲੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ਜਾਂ ਐਕਟਰਾਂ ਵਾਂਗ ਨਕਲੀ ਨੱਤੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ ।
ਉਸਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਠੀਕ ਨਿਕਲਿਆ ।
ਅਸਲੀ ਮੁਲਜ਼ਮ ਦੇ ਕੰਨ ਦੀ ਗਲੀ ਵੱਡੀ ਸੀ ।
ਸ਼ਨਾਖ਼ਤ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਮੁਕੰਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਬਾਅਦ ਦੁਪਹਿਰ ਤਕ ਰੋਕ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
...ਚਲਦਾ...