ਅੱਜ, ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਕੌਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਜੂਝ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਸਰਬ-ਧਰਮ ਸੰਮੇਲਨ ਕਰਵਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਦੁਬਿਧਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਧਾਰਮਿਕ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਝ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭਾਈਚਾਰੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ 'ਤੇ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਲਹਿਰਾਂ ਇਕਵਚਨ ਬਿਰਤਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਥੋਪਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ, ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਅਤੇ ਸਦੀਵੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ: ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੋਚ ਸੂਰਜ ਵਰਗੀ ਜ਼ਮੀਰ ਪਵਿੱਤਰ ਹੈ, ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸ਼ਾਸਕਾਂ, ਭੀੜਾਂ ਜਾਂ ਬਹੁਗਿਣਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ।
ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਅੰਬਰ ਚਾਨਣ ਸੇਧ ਫਲਸਫਾ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਕੱਲੀ ਚਾਦਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹਿੰਦ ਦੀ .ਉਹ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਕ ਢਾਲ ਬਣ ਕੇ ਮੋਹਰੇ ਆਏ ਤਾਂ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਰੇ ਆਲਮ ਵਿਚ ਸਤਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਦਿਲਾਂ ਦੀ ਪੀੜ ਸਨ ਚੀਸ ਸਨ.ਉਹ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਵੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਅੱਗੇ ਆਏ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਨੈਤਿਕ ਹਿੰਮਤ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਸੀ - ਨੈਤਿਕ ਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਧਰ ਜੋ ਮਨੁੱਖਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਮਾਪਦੰਡ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ, ਆਪਣੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਤਕਨੀਕੀ ਤਰੱਕੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਅਜੇ ਵੀ ਇਸ ਨੈਤਿਕਤਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆ ਦੀ “ਸਰਵਉੱਚ ਕੁਰਬਾਨੀ” ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਖੁਦ ਸਿਰ ਕਟਵਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਏ। ਇਹ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨਾ ਰਾਜ ਲਈ ਸੀ, ਨਾ ਆਪਣੇ ਪੰਥ ਦੇ ਹੱਕ ਲਈ, ਸਗੋਂ ਇਨਸਾਨੀ ਹੱਕਾਂ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਲਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਦ੍ਵਿੱਤੀ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਧਰਮ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ
ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਿਤ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਮੁਗਲ ਜ਼ਬਰ-ਜਨਾਹ ਅਤੇ ਜਬਰਦਸਤੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਦੀ ਅਰਦਾਸ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਖੁਦ ਦਿੱਲੀ ਜਾ ਕੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹ ਅਤੇ ਜੀਵਨ-ਮਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਉੱਤੇ ਲੈਣ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਾ ਕੀਤਾ, ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਉਹ ਧਰਮ ਨਹੀਂ ਮਨਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ।
ਧਾਰਮਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕ
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੂੰ “ਧਰਮ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਰ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ” ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਣਦੇ ਹਨ; ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਹਿੰਦ ਦੀ ਚਾਦਰ” ਅਤੇ “ਸ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਚਾਦਰ” ਵਰਗੇ ਉਪਨਾਮ ਮਿਲੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਅਸਲੀ ਧਰਮ ਆਪਣੀ ਨਹੀਂ, ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ; ਇਹੋ ਜੀ ਜੇਹੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦੁਨਿਆ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਰਲੀ ਲੱਭਦੀ ਹੈ, ਇਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਕਈ ਸ਼ੋਧਕਾਰ ਇਸਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਵਿੱਚ ਬੇਮਿਸਾਲ ਘਟਨਾ ਲਿਖਦੇ ਹਨ।
ਸੀਸ ਸਿਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰ ਸਿਧਾਂਤ ਨਾ ਦਿੱਤੇ
ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਚੋਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਕਿ ਜਾਂ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰੋ ਜਾਂ ਮੌਤ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰੋ; ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਚਮਤਕਾਰ, ਬਿਨਾ ਕੋਈ ਸੌਦਾ ਕੀਤੇ ਸਿਰ ਕਟਵਾਉਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਸਿਧਾਂਤ ਨਹੀਂ ਤਿਆਗੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਤਿੰਨ ਮਹਾਨ ਸਿੱਖ – ਭਾਈ ਮਤੀ ਦਾਸ, ਸਤੀ ਦਾਸ, ਦਿਆਲਾ ਜੀ – ਨਰਕ ਸੂਰਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤੇ ਗਏ, ਪਰ ਗੁਰੂ ਜੀ ਅਟੱਲ ਰਹੇ; ਇਹ ਅਟੱਲਤਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਿਰਫ ਪੰਥਕ ਨਹੀਂ, ਕੌਸਮੀਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਲਈ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ।
ਵਿਸ਼ਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਅਦੁਤੀ
ਇਤਿਹਾਸਕ ਗ੍ਰੰਥ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਉਪਚਾਰਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਦਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਇਬਾਦਤ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਇਸ ਪੱਧਰ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਦਰਜ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ “ਸੁਪ੍ਰੀਮ ਸੈਕਰਿਫ਼ਾਈਸ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਸ ਕੁਰਬਾਨੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਵੱਲ ਪ੍ਰੇਰਿਆ, ਜਿਸ ਨੇ ਜ਼ਬਰ-ਜਨਾਹ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਖੜ੍ਹ ਕੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਪੀੜਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਿੱਖ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ; ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਾਰੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ’ਤੇ ਗੂੜੀ ਛਾਪ ਛੱਡ ਗਿਆ ।
ਉਹ ਸੂਰਜ ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਚੜਿਆ ਸੀ ਜਿਨਾਂ ਕੋਲ ਆਪਣੀ ਲੋ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ
ਉਹ ਸੋਚ ਅੱਗੇ ਆਈ ਸੀ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਕਿ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਦੱਬੇ ਕੁਚਲੇ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਕਿੰਝ ਖੜੇ ਹੋਈਦਾ ਹੈ