ਕਿਸੇ ਦਫਤਰ ਵਿਚ ਕਲਰਕ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਹੈ ਜੋਕਿ ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਪਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਮ ਬਾਬੂ ਇਸੇ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਹੋਵੇ ਕਿ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜੂਨ ਸੁਧਰ ਜਾਵੇਗੀ, ਪਰ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਬੋਝਾ ਢੋਹ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੁਣ ਉਹ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਕੇ ਸਕੂਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਤਲਾ ਸਰੀਰ, ਹੱਡੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਮਰ 65 ਤੋਂ 70 ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਗਰੀਬੀ ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾਰਨ ਉਹ 80 ਸਾਲ ਦਾ ਦਿਸਣ ਲੱਗਾ ਹੈ।
ਅੱਗੋਂ ਘਰ ਵੀ ਸੁੱਖ ਦੀ ਕਿਰਨ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ। ਬਾਕੀ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਪਰ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ। ਉਹ ਵੀ ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਿਕਸ਼ਾ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪੱਤਨੀ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਨਹੀਂ। ਘਰ 'ਚ ਕਲੇਸ਼ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਦੋ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਘਰ ਵਾਲੀ ਘਰੋਂ ਵੀ ਚਲੀ ਗਈ। ਹੁਣ ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਕਮਾਈ ਉਡਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਰੋਜ਼ੀ ਰੋਟੀ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਫ਼ਿਕਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਵੀ ਕੱਢਦਾ ਹੈ। ਲੇਕਿਨ ਪੁੱਤ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸਮਝਦਾ। ਪੋਤੇ ਆਪਣੇ ਦਾਦੇ ਨੂੰ ਹਰ ਫ਼ਰਮਾਇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਦੇ ਪੈਸੇ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਖੜਕਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਿਕਸ਼ਾ ਠੀਕ ਕਰਵਾਉਣੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਦਿਓ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕੋਲ ਆ ਕੇ ਦੁੱਖ-ਸੁੱਖ ਫਰੋਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਗੀ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਮੇਰੀਆਂ ਬੇਟੀਆਂ ਵੀ ਉਸੇ ਦੇ ਰਿਕਸ਼ੇ ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
ਵੱਡੀ ਬੇਟੀ ਦਿਭਜੋਤ ਅਕਸਰ ਆ ਕੇ ਸ਼ਕਾਇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਬਾਬੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਧੱਕਾ ਲਗਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਕੋਈ ਚੜ੍ਹਾਈ ਆਵੇ ਜਾਂ ਫਾਟਕ ਦੀ ਉਚਾਈ ਆਵੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਝਿੜਕਦਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਧੱਕਾ ਲਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਰੋਣ ਹਾਕੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਹਰਸਿਮਰਨ ਜੋ ਕਿ ਹਾਲੇ ਧੱਕਾ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਕੋਲੋਂ ਵੀ ਬਾਬੂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਦੀ ਪੰਡ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਪਸੀਨੋ-ਪਸੀਨਾ ਹੋਏ ਘਰ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ। ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਠੰਡ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਰਿਕਸ਼ੇ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬੈਠਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਰਿਕਸ਼ਾ ਖਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਉਤਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਬਰਸਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹੀ ਹਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਵੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ। ਕਈ ਵਾਰ ਗੁੱਸਾ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਪਰ ਪਿਤਾ ਜੀ ਕੁਝ ਕਹਿਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ। ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਦਿਨ ਬਾਬੂ ਨੇ ਪੇਸ਼ਗੀ ਲਈ ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਮੰਗੇ ਸਨ। ਘਰਦਿਆਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਆਏ ਤਾਂ ਉਹ ਸਭ ਨੂੰ ਗੁੱਸੇ ਹੋਏ। ਉਹ ਫਿਰ ਬਾਬੂ ਦੇ ਘਰ ਗਏ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਕੇ ਆਏ । ਉਹ ਅਕਸਰ ਹੀ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਰਿਕਸ਼ਾ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੈਣ ਵੀ ਨਾ ਆਉਂਦਾ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਫਿਰ ਵੀ ਚੁੱਪ ਕਰ ਜਾਂਦੇ।
ਹੁਣ ਸਕੂਲ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਬੱਸਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਬੱਚੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬਾਬੂ ਦੇ ਰਿਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ। ਸਕੂਲ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਤੋਂ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਆਂ ਨੂੰ ਬੱਸਾਂ ਰਾਹੀਂ ਭੇਜਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤ ਹਨ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਸਾਂ ਵਿਚ ਭੇਜਣ ਲਈ ਸਹਿਮਤੀ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।
ਬਾਬੂ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸੀ। ਸੈਸ਼ਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਹ ਐਡਵਾਂਸ ਪੈਸੇ ਲੈ ਗਿਆ ਸੀ। ਉਹ ਫਿਰ ਆਇਆ ਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾਇਆ। ਮੈਂ ਤੇ ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਰਵਾਜ਼ੇ 'ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਤੇ ਬਾਬੂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਸ ਭਰੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਹੋਰ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ''ਰਿਕਸ਼ਾ ਠੀਕ ਕਰਵਾਉਣੀ ਹੈ,ਔਰ ਪੈਸੇ ਚਾਹੀਏਂ ਥੇ।'' ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕੇ। ਮੈਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, ਇਸ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇ। ਮੈਂ ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਅਸੀਂ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੱਸ ਵਿਚ ਭੇਜਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਬਾਬੂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਜਿਵੇਂ ਕੰਬਣੀ ਛਿੜ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਉੱਚੀ ਸਾਰੀ ਬੋਲਿਆ, ''ਨਹੀਂ ਚਲਨੇ ਦੂੰਗਾ ਗਾੜੀ ਕੋ।'' ਉਸ ਨੇ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਜਾਲੀ ਵਾਲੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਠਾਹ ਕਰ ਕੇ ਮਾਰਿਆ।
ਉਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਜਵਾਬ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਪੋਤਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੈ। ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਰਿਕਸ਼ੇ 'ਤੇ ਬੋਝਾ ਢੋਹ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਰ ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸਮਰਥਾ 'ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ੱਕ ਹੈ। ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਪੋਤੀਆਂ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਮਦਰਦੀ ਬਾਬੂ ਨਾਲ ਤਾਂ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੀਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਨਾਇਨਸਾਫ਼ੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਾਬੂ ਹਨ ਜੋ ਜੰਮਦੇ ਵੀ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਹਨ, ਵਿਚਰਦੇ ਵੀ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਹਨ ਤੇ ਮਰਦੇ ਵੀ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਹਨ। ਉਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਸੇਧ ਤਾਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਉਂਦੀ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਘੋਲ ਹੀ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਸ ਨੇ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨੂੰ ਠਾਹ ਕਰ ਕੇ ਬੰਦ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁਣ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬੰਦ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਉਸ ਦੇ ਰਿਕਸ਼ੇ ਤੋਂ ਦੋ ਬੱਚੇ ਹਟੇ ਹਨ, ਕੁੱਝ ਕੁ ਹੋਰ ਹਟ ਜਾਣਗੇ। ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰਿਕਸ਼ਾ ਖਾਲੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਪਰ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਭਾਰ ਹੋਰ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗਾ। ਹੁਣ ਉਸ ਲਈ ਖਾਲੀ ਰਿਕਸ਼ਾ ਖਿੱਚਣਾ ਹੋਰ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ।