ਚੇਤਿਆਂ ਦੀ ਚਿਲਮਨ - ਕਿਸ਼ਤ 6 (ਸਵੈ ਜੀਵਨੀ )

ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਸੇਖਾ     Email: Jarnailsinghsekha34@gmail.com Phone: +1 778 246 1087 Address: 7242 130 A Street Surrey British Columbia Canada V3W 6E9 ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਸੇਖਾ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਰਚਨਾਵਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਇਥੇ ਕਲਿਕ ਕਰੋ

ਮੈਂ ਕੱਲ੍ਹ 'ਗੁਨਾਹ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ' ਵਾਲਾ ਕਾਲਮ ਜਦੋਂ ਲਿਖ ਕੇ ਹਟਿਆ ਤਾਂ ਮੋਗੇ ਵਾਲੀ ਮਾਸੀ ਦੀ ਕੁੜੀ ਦੇ ਵਿਆਹ 'ਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਯਾਦ ਆ ਗਈ. ਉਸ ਵਿਆਹ ਸਮੇਂ ਹੀ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਅਰਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਤੋਂ ਸਾਬਣ ਬਣਾਉਣਾ ਸਿੱਖਿਆ ਸੀ. ਇਕ ਘਟਨਾ ਅਰਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਸੀ. ਉਂਜ ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਭੁੱਲੀਆਂ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਗਾਹੇ ਬਗਾਹੇ ਚੇਤੇ ਦੀ ਚੰਗੇਰ 'ਚੋਂ ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸੋਚਿਆ. ਅੱਜ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਿਖ ਲਿਆ ਜਾਵੇ.
"ਲੀੜੇ ਤਾਂ ਨਵੇਂ ਸੁਆ ਕੇ ਲਿਆਈ ਆਂ, ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਜੰਨ੍ਹ ਆਈ, ਉਦੋਂ ਪਾਵਾਂਗੇ." ਬੇਬੇ ਨੇ ਨਿਮੋਝੂਣੀ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ.
"ਫੇਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧੋ ਤਾਂ ਲੈਣਾ ਸੀ." ਮਾਸੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਝੱਗੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਲਾ ਕੇ ਕਿਹਾ. 
"ਧੋ ਕੇ ਈ ਪਾਏ ਸੀ, ਜੱਕੇ 'ਚ ਬੈਠਿਆਂ ਦੇ ਗਰਦ ਨਾਲ ਮੁੜ ਉਹੋ ਜਿਹੇ ਹੋ ਗਏ. ਊਂ ਵੀ ਦੋ ਤਿੰਨਾਂ ਧੋਆਂ ਮਗਰੋਂ ਤੰਦ ਮੈਲ ਬਹਿ ਜਾਂਦੀ ਐ ਲੀੜੇ 'ਚ." ਮਾਂ ਦਾ ਜਵਾਬ ਸੀ.
"ਕਿਹੜੇ ਸਾਬਣ ਨਾਲ ਧੋਦੀਂ ਐਂ?" ਦੂਜੀ ਮਾਸੀ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ.
"ਅਸੀਂ ਕੋਈ ਸਾਬਣ ਸੂਬਣ ਨੀ ਵਰਤਦੇ, ਸੱਜੀ ਜਾਂ ਸੋਡ੍ਹੇ ਨਾਲ ਧੋ ਲਈਦੇ ਆ. ਮੁੱਲ ਦੇ ਲੀੜੇ ਰੀਠਿਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋਈਦੇ ਐ. " 
"ਚੱਲ." ਮੈਂ ਕਿਹਾ ਤੇ ਅਸੀਂ ਘਰ ਆ ਗਏ. ਘਰ ਅੰਦਰ ਵੜਦਿਆਂ ਹੀ ਪਾਲਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਧਰ ਛੁਪਣ ਹੋ ਗਿਆ. ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ. ਮਾਂ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਝਿੜਕਿਆ, " 'ਕੱਲਾ ਬਾਹਰ ਕਿਉਂ ਗਿਆ ਸੀ, ਜੇ ਬਜਾਰ ਵਿਚ ਰੁਲ਼ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਤੈਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਭਾਲਦੇ?"
"ਮੈਂ ਤਾਂ ਏਥੇ ਈ ਖੜ੍ਹਾ ਸੀ ਸ਼ੜਕ 'ਤੇ. ਪਾਲੇ ਨਾਲ." ਮੈਂ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ.     
"ਚੰਗਾ, ਜ੍ਹਾ, ਰੋਟੀ ਖਾ ਲੈ, ਅਹੁ ਤੇਰੇ ਵੀਰ ਖਾਈ ਜਾਂਦੇ ਐ." ਮਾਂ ਨੇ ਹੁਕਮ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪ ਮਾਸੀ ਹੁਰਾਂ ਨਾਲ ਗੀਤ ਗਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ.   
    ਉਹ ਕਪੜੇ ਪਾ ਕੇ ਮੈਂ ਚਾਈਂ ਚਾਈਂ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਭੱਜ ਗਿਆ. ਅੱਗੇ ਸੁਰਜੀਤ ਆਪਣੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਅਖਰੋਟਾਂ ਨਾਲ ਘੁੱਤੀ ਪਾਉਣੇ ਖੇਡ ਰਿਹਾ ਸੀ.  ਮੈਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਸੁਰਜੀਤ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਅਹੁ, ਮੁੰਡਾ ਤੇਰਾ ਕਮਜ਼ਿ ਪਜਾਮਾ ਪਾਈ ਫਿਰਦੈ. ਉਹ ਕੌਣ ਐ?" 
"ਇਹ ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਇਆ. ਮੇਰੀ ਮਾਸੀ ਵਿਆਹ 'ਚ ਵੀ ਇਹਦੇ ਖੱਦਰ ਦੇ ਲੀੜੇ ਪਾ ਕੇ ਲਿਆਈ. ਮੇਰੀ ਬੀਬੀ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਨਈ ਲੱਗੇ ਤੇ ਉਹਨੇ ਮੇਰੇ ਵਾਲੇ ਇਹਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੇ." ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਗੱਲ ਤਾਂ ਬੜੀ ਹੌਲ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਪਰ ਮੈਂ ਸੁਣ ਲਈ. 
   ਉਹ ਮੁੰਡੇ ਮੈਨੂੰ ਟਿੱਚਰਾਂ ਮਖੌਲ ਕਰਨ ਲੱਗੇ. 'ਹæੀ ਕੂ! ਇਕ ਮੁੰਡਾ ਮੰਗਵੇਂ ਲੀੜੇ ਪਾਈ ਫਿਰਦਾ.' 'ਪੇਂਡੂ ਮੰਗਤਾ!' 'ਹਾਸਾ, ਹਾਸਾ, ਪੇਂਡੂ ਦੇ ਸਿਰ ਬੱਧਾ ਖੱਦਰ ਦਾ ਮਡਾਸਾ' 'ਪੇਂਡੂ ਬੂਝੜ ਜੱਟ ਬੂਟ, ਏਥੋਂ ਵਟ ਜਾ ਛੂਟ!' ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਹਨਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਕੁਝ ਕਿਹਾ ਸੀ. ਉਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਟਿੱਚਰਾਂ ਮਖੌਲ ਸੁਣ ਕੇ ਮੈਂ ਰੋਣਹਾਕਾ ਹੋਇਆ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਕੋਲ ਆਇਆ ਤੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਨਈਂ ਇਹ ਲੀੜੇ ਪਾਉਣੇ. ਮੈਨੂੰ ਮੁੰਡੇ ਝੇਡਾਂ ਕਰਦੇ ਐ."
"ਐਡੀ ਛੇਤੀ ਓਦਰ ਗਿਆ ਪਿੰਡ ਨੂੰ? ਦੋ ਦਿਨ ਮੌਜਾਂ ਮਾਣ, ਮਾਸੀ ਦੇ ਘਰ ਆਇਐਂ!" ਮਾਂ ਨੇ ਹੁੱਬ ਕੇ ਕਿਹਾ. ਮਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਆਪਣੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮਤ 'ਤੇ ਰਸ਼ਕ ਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇ. ਪਰ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਘਰ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ.
       ਸੁਬਾਹ ਸਵੇਰੇ, ਰੋਟੀ ਖਾ ਕੇ ਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਲੜ ਬੰਨ੍ਹਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਤੁਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਮਾਸੀ ਨੇ ਮਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰਜੀਤ ਵਾਲੇ ਕਪੜੇ ਫੜਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਪਰਤਾਪੀ, ਤੂੰ ਆਹ, ਨਾਲ ਲੈ ਜ੍ਹਾ, ਸੁਰਜੀਤ ਨੇ ਤਾਂ ਹੁਣ ਇਹ ਪਾਉਣੇ ਨਹੀਂ, ਤੇਰੇ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਕੰਮ ਆ ਜਾਣਗੇ."   

********

    ਜਦੋਂ ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਨੇ ਕਈ ਹੋਰ ਗੁਆਂਢਣਾਂ ਨੂੰ ਸਾਬਣ ਬਣਾਉਣਾ ਸਿੱਖਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਘਰਾਂ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਵੀ ਅਰਿੰਡ ਤੋੜਨ ਜਾਣ ਲੱਗੇ. ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਬੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਅਰਿੰਡ ਤੋੜਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ. ਕਈ ਵਾਰ ਮੇਰਾ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਵੀ ਨਾਲ ਜਾਣ ਦੀ ਜ਼ਿਦ ਕਰਦਾ. ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕ ਦੋ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਵੀ ਗਿਆ ਸੀ. ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦੀਆਂ ਛੱਲੀਆਂ ਤੋੜ ਕੇ ਕੱਚੀਆਂ ਹੀ ਚੂੰਡ ਜਾਂਦੇ. ਜਾਂ ਕਮਾਦ ਵਿਚੋਂ ਗੰਨੇ ਭੰਨ ਕੇ ਚੂਪਦੇ, ਜਿਹਦੀਆਂ ਅਜੇ ਦੋ ਦੋ, ਚਾਰ ਚਾਰ ਪੋਰੀਆਂ ਹੀ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਕੱਚੀਆਂ. ਸੂਏ ਵਿਚ ਪੁਠੀਆਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਤਾਰੀਆਂ ਲਾਉਂਦੇ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਇਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਰਾਰਤਾਂ ਕਰਦੇ. ਉਹ ਘਰ ਆ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਬੇਬੇ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੰਦਾ ਤੇ ਮੈਨੂੰ ਝਿੜਕਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ. ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਜਾਂਦਾ. 
    ਅਰਿੰਡਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਨਾਲ ਘਰ ਦੇ ਕਪੜੇ ਤਾਂ ਵਧੀਆ ਧੁਲਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸੀ ਪਰ ਜਿਹੜੀ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਦੀ ਧੁਲਾਈ ਮੈਂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਮਗਰੋਂ ਜਿਹੜੀ ਮੇਰੀ ਧੁਲਾਈ ਹੋਈ, ਉਸ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਅੱਜ ਵੀ ਹੈ.

ਮੇਰਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ

"ਬੇਬੇ, ਕੱਲ੍ਹ ਨੂੰ ਚਾਚੇ ਨੇ ਬਲਦੇਵ ਨੂੰ ਰੋਡਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲ ਦਾਖਲ ਕਾਰਉਣ ਜਾਣੈ. ਮੈਂ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾ ਕੇ ਦਾਖਲ ਹੋ ਜਾਵਾਂ?" ਮੈਂ ਮਾਂ ਕੋਲੋਂ ਤਰਲੇ ਜਿਹੇ ਨਾਲ ਫੇਰ ਪੁੱਛਿਆ. ਅਸੀਂ ਹਰ ਗੱਲ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਂਝੀ ਕਰਦੇ ਸਾਂ. ਬਾਪ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਇਕ ਡਰ ਤੇ ਝਿਜਕ ਜਿਹੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ.
"ਤੈਨੂੰ ਤੇਰੇ ਪਿਉ ਨੇ ਇਕ ਵਾਰ ਕਹਿ ਤਾਂ ਦਿੱਤੈ, ਏਥੇ ਈ ਪੜ੍ਹਨੈ। ਓਥੇ ਜਰੂਰ ਫੀਸਾਂ ਭਰਨੀਐਂ। ਏਥੇ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ ਜਾਂ ਓਥੇ ਪੜ੍ਹ ਲਿਆ, ਕੀ ਫਰਕ ਪੈਂਦੈ।"  ਮਾਂ ਨੇ ਹਾਮੀ ਨਾ ਭਰੀ.
"ਓਥੇ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਪੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਐ. ਕਰਤਾਰ ਏਥੋਂ ਛੇਵੀਂ ਕਰਕੇ ਗਿਐ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਫੇਰ ਪੰਜਵੀਂ 'ਚ ਦਾਖਲ ਕੀਤੈ। ਉਹਨੂੰ ਪੰਜਵੀਂ ਛੇਵੀਂ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਕਰਨੀ ਪਈਐ ਤੇ ਉਹਦਾ ਇਕ ਸਾਲ ਮਾਰਿਆ ਗਿਐ।" ਮੈਂ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ.
"ਤੈਨੂੰ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਹੈ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਦੋ ਜਮਾਤਾਂ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨੀਆਂ ਐ, ਏਥੇ ਈ ਪੜ੍ਹ ਲੈ. ਫੇਰ ਤੇਰੇ ਜੀਜੇ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਮੋਗੇ ਲੈ ਜਾਣੈ।" ਮਾਂ ਨੇ ਮੇਰੇ ਭਵਿਖਤ ਦਾ ਨਿਰਣਾ ਵੀ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ.
   ਮੇਰੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਮੁਖਤਿਆਰ ਕੌਰ ਮੋਗੇ ਵਿਆਹੀ ਗਈ ਸੀ. ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਮੱਲ ਸਿੰਘ ਫੌਜ ਦੀ ਬੱਚਾ ਕੰਪਨੀ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ. ਮੇਰੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਮਲਕੀਤ ਸਿੰਘ ਵਾਂਦਰ ਜਟਾਨੇ ਸਲਾਈ ਸਿੱਖਣ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ. ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪਾਸ ਕਰ ਲੈਣ ਮਗਰੋਂ ਮਾਂ ਪਿਉ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਸਿਲਾਈ ਸਿਖਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਭੈਣ ਕੋਲ ਮੋਗੇ ਘਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਮੇਰੇ ਬਹਿਨੋਈ, ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, "ਜਿੰਨੀਆਂ ਜਮਾਤਾਂ ਦਾ ਏਥੇ ਸਕੂਲ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦਿਉ, ਫੇਰ ਮੈਂ ਲੈ ਜਾਵਾਂਗਾ।"
ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਇਕ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ ਪਰ ਅਜੀਬ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰ ਗਈ. ਉਹਨਾ ਦਿਨੀਂ ਸਾਡੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਡਾਕਖਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ. ਡਾਕੀਆ ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਹਫਤੇ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਡਾਕ ਵੰਡਣ ਆਉਂਦਾ. ਉਹ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਜਾਂ ਚਾਚਾ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਫੜਾ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਉਹ ਅਗਾਂਹ ਬੱਚਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ. ਡਾਕ ਵਿਚ ਇਕ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਹਫਤਾਵਾਰੀ ਅਖਬਾਰ ਤੇ ਦੋ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਆਉਂਦੇ ਸਨ. ਮੈਂ ਗੁਰਦਵਾਰੇ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜਾਬੀ ਪੜ੍ਹਨੀ ਲਿਖਣੀ ਸਿੱਖ ਲਈ ਹੋਣ ਕਾਰਨ (ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਉਰਦੂ ਹੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ) ਡਾਕ ਵਿਚ ਆਏ ਅਖਬਾਰ ਰਸਾਲੇ ਸ਼ੌਕ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ. 
   ਇਕ ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਚਾਚੀ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ, "ਮੱਲਾ ਪੰਜਵੀਂ 'ਚੋਂ ਹਟ ਗਿਆ ਸੀ ਤੇ ਮੀਤਾ ਚੌਥੀ ਵਿਚੋਂ. ਤੈਨੂੰ ਵੀ ਪੰਜਵੀਂ ਵਿਚੋਂ ਹਟਾ ਲੈਣਗੇ. ਫੇਰ ਤੂੰ ਇਹ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਕੀ ਕਰਨੇ ਐ?"
  ਮੇਰੇ ਮੂਹੋਂ ਸੁਭਾਉਕੀ ਨਿਕਲ ਗਿਆ, "ਮੈਂ ਤਾਂ ਚਾਚੀ, 'ਬੀਏ' ਪਾਸ ਕਰਨੀ ਐ।"
"ਹੂੰਅ! ਬੀਏ ਨਾ ਬੀਏ, ਭਾਈ ਜੀ (ਮੇਰੇ ਪਿਤਾ ਜੀ) ਕਰਾਊ ਤੈਨੂੰ ਬੀਏ ਪਾਸ।"
   ਉਸ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੋਵੇ ਮੈਨੂੰ ਯਾਦ ਨਹੀਂ. ਚਾਚੀ ਨੇ ਤਾਂ ਇਹ ਗੱਲ ਸਧਾਰਨ ਹੀ ਕਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖਾਨੇ ਅੰਦਰ ਅੜੀ ਰਹਿ ਗਈ. ਕੁਦਰਤੀ ਉਸ ਦਿਨ ਮੇਰੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਪਿੰਡ ਆਈ ਹੋਈ ਸੀ. ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ, "ਭੈਣੇ, ਮੈਂ ਸਿਲਾਈ ਨਈ ਸਿੱਖਣੀ, ਮੈਂ ਤਾਂ ਹੋਰ ਪੜ੍ਹਨੈ।"
"ਤੈਨੂੰ ਕੌਣ ਹਟਾਉਂਦੈ, ਪੜ੍ਹੀ ਚੱਲ।" ਭੈਣ ਨੇ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ.
"ਬਾਈ ਕਹਿੰਦੈ, 'ਅਗਾਂਹ ਨਈ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ।" ਅਸੀਂ ਬਾਪ ਨੂੰ ਬਾਈ ਕਹਿ ਕੇ ਬਲਾਉਂਦੇ ਸੀ.
   ਜਦੋਂ ਮੇਰਾ ਬਾਪ ਖੇਤੋਂ ਘਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਭੈਣ ਨੇ ਉਸ ਕੋਲ ਮੇਰੀ ਸਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ, "ਬਾਈ, ਜਰਨੈਲ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨੋ ਨਾ ਹਟਾਇਓ, ਅਗਾਂਹ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਣ ਦਿਓ।" 
"ਕੁੜੀਏ, ਤੈਨੂੰ ਤਾਂ ਘਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸੋਝੀ ਐ. ਏਥੇ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈ ਪੰਜ ਪਾਂਜੇ ਪੂਰੇ ਨਈਂ ਹੁੰਦੇ ਤੇ ਇਹਦੀਆਂ ਫੀਸਾਂ ਕਿੱਥੋਂ ਭਰਾਂਗੇ?" ਬਾਈ ਨੇ ਹਾਮੀ ਨਾ ਭਰੀ.
"ਮੁਖਤਿਆਰੋ, ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜ੍ਹੇ ਦਾੜ੍ਹੇ ਤਾਂ ਏਵੇਂ ਈ ਰਹਿਣੇ ਐ. ਵਾਹ ਲਗਦੀ ਇਹਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਵਾਂਗੇ।" ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਵੀ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਸੀ. ਪਰ ਬਾਈ ਨੇ ਕੋਈ ਹੁੰਗਾਰਾ ਨਾ ਭਰਿਆ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਉਠ ਕੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪੱਠੇ ਪਾਉਣ ਲੱਗਾ. ਬਾਈ ਜੇ ਕਿਸੇ ਗੱਲ ਬਾਰੇ 'ਹਾਂ' ਜਾਂ 'ਨਾਂਹ' ਨਾ ਕਹਿੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਨੀਮ ਰਜ਼ਾਮੰਦੀ ਸਮਝ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ.

12

ਮੈਂ ਰੋਡਿਆਂ ਵਾਲੇ ਸਕੂਲ ਦਾਖਲ ਹੋ ਗਿਆ. ਅੱਧੋਰਾਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵੀ ਖਰੀਦ ਲਈਆਂ. ਕਿਤਾਬਾਂ ਪਾਉਣ ਲਈ, ਦਰੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅੱਡੇ 'ਤੇ ਬੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਝੋਲਾ ਵੀ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ. ਪਰ ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਲੱਤਾਂ ਢਕਣ ਲਈ ਨਾ ਹੀ ਪਜਾਮਾ ਸੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਪੈਰੀਂ ਜੁੱਤੀ. ਉਂਜ ਜਿੰਨੇ ਵੀ ਅਸੀ ਸੇਖੇ ਤੋਂ ਉਸ ਸਕੂਲ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂਦੇ ਸੀ, ਦੋ ਚਾਰ ਦੇ ਹੀ ਪਜਾਮੇ ਪਾਏ ਹੁੰਦੇ ਸੀ. ਪਰ ਮੇਰੇ ਅਤੇ ਕੁਲਵੰਤ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਤਕਰੀਬਨ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ. ਉਸ ਸਮੇਂ ਮਨ ਵਿਚ ਕਦੀ ਹੀਣਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਪੈਰੀਂ ਜੁੱਤੀਆਂ ਕਿਉਂ ਹਨ?
   ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ, "ਮੈਂ ਥੋਡੇ ਲੀੜਿਆਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਬੈਠਦਾ ਹਾਂ. ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੇ ਨਹਾ ਲਵੋ. ਸਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ, "ਸਾਨੂੰ ਤੈਰਨਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ।"  ਲਖੂ ਕੇ ਅਗਵਾੜ ਦਾ ਕੈਲਾ ਤੇ ਅਮਰ ਵੀ ਤੈਰਨ ਜਾਣਦੇ ਸੀ. ਉਹ ਨਹਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਏ. ਪਰ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਡਰਦਾ ਹੀ ਬੈਠਾ ਰਿਹਾ. ਕਰਤਾਰ ਕਹਿੰਦਾ, "ਤਰਨ ਤਾਂ ਜਰਨੈਲ ਵੀ ਜਾਣਦੈ।"
   ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਹਲਾਸ਼ੇਰੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਮੈਂ ਵੀ ਲੀੜੇ ਲਾਹ ਕੇ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਛਾਲ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ. ਦੋ ਵਾਰ ਇਧਰਲੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋਂ ਤੈਰ ਕੇ ਦੂਸਰੇ ਕਿਨਾਰੇ ਗਿਆ ਤੇ ਦੋ ਵਾਰ ਹੀ ਮੁੜ ਕੇ ਆਇਆ. ਫਿਰ ਦੂਜੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉੱਚੇ ਪੁਲ਼ ਤੋਂ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗਾ. ਬੜੇ ਅਨੰਦ ਵਿਚ ਡੁਬਕੀਆਂ ਲਾਈਆਂ. ਘਰ ਆਉਂਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਚਚੇਰੇ ਭਰਾ, ਬਲਦੇਵ ਨੇ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਕਿ 'ਜਰਨੈਲ ਅੱਜ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਨਹਾ ਕੇ ਆਇਐ।' ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਕਿ 'ਇਸ ਨੇ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਜਾਣਾ ਸੀ. ਵੈਰੋ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੇ ਬਚਾਇਆ ਐ।' ਮੇਰੀ ਮਾਂ ਡੰਡਾ ਲੈ ਕੇ ਮੇਰੇ ਦੁਆਲ਼ੇ ਹੋ ਗਈ. ਮੈਂ ਬਥੇਰਾ ਕਿਹਾ, 'ਮੈਂ ਤਾਂ ਚਾਚੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਹਿਣ 'ਤੇ ਨਹਾਤਾ ਸੀ. ਮੈਂ ਡੁੱਬਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਐਵੇਂ ਬਲਦੇਵ ਝੂਠ ਮਾਰਦੈ।' ਪਰ ਉਹ ਪੋਲੇ ਪੋਲੇ ਡੰਡੇ ਮਾਰਦੀ ਹੋਈ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ 'ਤੂੰ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਵੜਿਆ ਹੀ ਕਿਉਂ?' ਫੇਰ ਉਹ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਉਲਾਹਮਾ ਦੇਣ ਗਈ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਵੜਨ ਦਿੱਤਾ. ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਚਦੀ 'ਤੇ ਹੋਰ ਤੇਲ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ, "ਭਾਬੀ, ਇਹ ਮੇਰੇ ਆਖੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ. ਦੂਜੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹਾਉਂਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਮੱਲੋ ਮੱਲੀ ਨਹਿਰ ਵਿਚ ਵੜ ਗਿਆ. ਇਹ ਤਾਂ ਪੁਲ਼ ਤੋਂ ਵੀ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰਦਾ ਰਿਹਾ ਐ. ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਘਰ ਦੱਸਣ ਦਾ ਡਰਾਵਾ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਜਾ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਿਆ।"
   ਮਾਂ ਨੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਵਰਸਾਜਿਆ. 'ਮਾਂ ਪਿਉ ਦੀਆਂ ਗਾਲ੍ਹਾਂ ਘਿਉ ਦੀਆਂ ਨਾਲ਼ਾਂ' ਸਮਝ ਕੇ ਮੈਂ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਪੀ ਗਿਆ. ਕੁਸਕਿਆ ਵੀ ਨਾ.
   ਇਕ ਦਿਨ ਉਹ ਪਾਣੀ ਲੈਣ ਲਈ ਘੜਾ ਲੈ ਕੇ ਖੂਹ ਵੱਲ ਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ. ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਿਆਇਆ ਅਤੇ ਫਿਰ ਘਾਠ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਜੇਬਾਂ ਤੇ ਗੀਝੇ ਭਰ ਲਏ. ਛੇਤੀ ਵਿਚ ਕੁਝ ਦਾਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਖਿੱਲਰ ਵੀ ਗਏ. ਖਿੱਲਰੇ ਦਾਣੇ ਚੁਗਣ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖਿਆਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਆਇਆ. ਅਸੀਂ ਰਾਖੇ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉੱਥੋਂ ਪੱਤਰਾ ਵਾਚ ਗਏ.
   ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਕੂਲੋਂ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਕੇ ਪੌਅ ਕੋਲ ਆਏ ਤਾਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੇ ਚੁੱਪ ਕਰਕੇ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗੜਵੀ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਪਿਆ ਦਿੱਤਾ. ਅਸੀਂ ਵੀ ਓਕ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਪੀ ਕੇ ਮੂੰਹ ਪੂੰਝ ਲਏ. ਅਸੀਂ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਸਾਡੀ ਕੱਲ੍ਹ ਦੀ ਦਾਣਿਆਂ ਵਾਲੀ ਚੋਰੀ ਦਾ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ ਹੋਣਾ. ਅਸੀਂ ਕਿਹਾ, "ਬਾਬਾ, ਦਾਣੇ ਚੱਬਣੇ ਐ।" "ਚਬਾਵਾਂ ਥੋਨੂੰ ਦਾਣੇ! ਕੱਲ੍ਹ ਸਾਰਾ ਤੌੜਾ ਖਾਲੀ ਕਰ ਗਏ ਸੀ।" ਉਸ ਨੇ ਦਬਕਾ ਮਾਰਿਆ.
"ਨਹੀਂ ਬਾਬਾ, ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਨਈਂ ਸੀ ਲਏ ਦਾਣੇ।" ਜੰਗੀਰ ਨੇ ਮੀਸਣਾ ਜਿਹਾ ਬਣਦਿਆਂ ਕਿਹਾ.
"ਲਗਦਾ ਬਾਬੇ ਦਾ! ਮੈਂ ਤਾਂ ਥੋਨੂੰ ਝੁੱਗੀ 'ਚ ਵੜਦਿਆਂ ਈ ਦੇਖ ਲਿਆ ਸੀ ਬਈ ਕੋਈ ਕਾਰਸਤਾਨੀ ਕਰੋਂਗੇ। ਮੈਂ ਦੂਰ ਸੀ. ਜੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਛਤਰੌਲ ਕਰਨੀ ਸੀ। ਥੋਨੂੰ ਥੋਡੇ ਮਾਹਟਰ ਚੋਰੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਸਿਖਾਉਂਦ ਐ? ਜਾਓ, ਭੱਜ ਜਾਓ. ਹੁਣ ਮੈਂ ਥੋਨੂੰ ਦਾਣੇ ਨਹੀਂ ਦਿਆ ਕਰਨੇ।" ਉਸ ਨੇ ਫਿਟਕਾਰ ਪਾਈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਨਿੰਮੋ ਝੂਣੇ ਜਿਹੇ ਹੋ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਤੁਰ ਗਏ.